Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

— Бачыш, і старшынюе, камандуе, душакрут!

— Гультай, цяжэй за шклянку з гарэлкай, мусіць, нічога шчэ і не падымаў.

I тут маці нечага стала наўпроць бацькі, схіліла голаў на левы бок, ледзь прыжмурылася і напаўжартам кажа:

— Думаеш, не знаю, хто надавумеў да Клімента Варашылава звярнуцца?

— I хто ж, па-твойму?

— А той, каму выдру на каўнер аддаў. Стругавец!

— Ну во, лішні раз пераконваюся, што жонку маю не дурнейшую за сябе.

Бацькі мае асабліва не ўтойвалі сваіх думак, хто б ні прысутнічаў падчас іхняй размовы: гаварылі роўна так, як і думалі, наўпрост, не баяліся, што іх шчырасць, а часам і яўна адкрытая грубасць зашкодзяць каму з нас, дзяцей. А што маці — дык яна ніколі не падлабуньвалася, не выдыгалася перад намі, абы толькі выклікаць да сябе прыхільнасць. Вяскова мараль — шматаспектная, хоць на першы погляд часам нагадвае больш дзікунства, чым нейкую сістэму паводзін, традыцыю.

Жыхароў вёскі было б няправільным лічыць нейкай аднароднай масай. Вяскоўцы больш звязаныя з прыродай, чым гарадчані. Тут, каго ні вазьмі, і бачыш: чалавек — глыба, духоўны калос, хоць і выдае макавым зярняткам. Нават калі ён хворы, нядужны — не лішні ў вёсцы. Не прыпылены, не скрыўджаны. З яго не смяюцца, ім не пагарджаюць. На яго глядзяць і разумеюць, што з кожным можа здарыцца ўсякае — лёс чалавека не перакуеш, які выпаў, такі й шануй.

Бадай няма такой вёскі, у якой не было б свайго недалэгі-пакутніка: калі не сляпога, дык нямко, а то і зусім прычумка — з парушанай псіхікай чалавека. У нас тут адзін час такім пакутнікам быў Пёклы Лустаўкі сын, Лёнік, хворы на галаву. I што? Ён мог дакладна сказаць, якая жанчына каго народзіць: хлапца ці дзяўчынку. Ні разу не памыліўся. Яго любілі, запрашалі на вяселлі й хрэсьбіны. Карацей, чалавек не лішні быў на відавоку. Загінуў ён недарэчна — заснуў на вуліцы ў каткавіне, уначы леспрамгасаўская машына пераехала нябогу. I што — недзе праз паўгода прыслалі да нас Ганю Гронаву, аку-шэрку. Ціхая, з выгляду — красуня. Гроніхай празвалі пазней, калі выявілася, што яна хворая на падучку. Аказалася, маці яе ссільнічаў нейкі бандзюк — непрыкметна падплыў (мыла на падоле бялізну), сцягнуў з памоста і злёгку прытапіў, каб не крычала. Пасля дачасных родаў — дзіця сямімесячным з'яві-лася на свет — маці й стала чаўрэць, кволілася на галаву, і памерла, калі дачцэ, змалку нібыта здаровай, ішоў дзясяты год. Ганька вывучылася, набыла спецыяльнасць, і вось — жыве, пакутуючы ад хранічнай хваробы, ды яшчэ і працуе нараўне са здаровымі. I выходзіць, што багатая на ўсякага роду кава-люкоў медыцына ў адносінах да сваіх пацыентаў асабліва часта трапляе ў крызісныя сітуацыі.

Ільготы? Не, слова гэтае ў нас не толькі ў бальніцах, але і ў шматлікіх іншых дзяржаўных установах лічыцца, бадай ці не крамольным. I бацька мой, прызнацца, ад інвалідства ніякіх выгод не чакаў і не чакае. Ніколі не браў ён у разлік і пенсійныя грошы, не глядзеў на іх, як на нешта заўсёднае і абавязковае. Хоць вярнуўся з вайны інвалідам, але, падобна, яшчэ не адваяваў сваё, не адзмагаўся: кожны новы дзень упарта патрабуе і нерваў, цярпення і клопату і штодзённага поту. Бацька не адчайваецца, на часовыя няўдачы глядзіць як на жыццёвую звычайнасць. Здаецца, нават калі б ён і зусім без рук быў, без ног, дык і тады знайшоў бы сабе занятак, і такі, з якога мог бы й сам жыць, і сям'ю сваю, калі не карміць, дык хоць збольшага памагаць ёй, падкармліваць.

Часцяком ён, помніцца, выпраўляўся з торбаю ў Слаўгарад па хлеб. Як заўсёды, браў з сабой Жэніка, і яны вярталіся двору хоць і без гузікаў у світках, затое не з пустымі рукамі. Было, што і я хадзіў з бацькам. Аднойчы пабудзіў ён мяне сярод ночы недзе, а досвіта мы ўжо былі ля крамы ў чарзе. Не ў пачатку, але і не ў канцы — на залатой сярэдзінцы. У восем гадзін сталі адпускаць хлеб. Божа, што рабілася: здушаныя, прыплешчаныя натоўпам да цаглянай сцяны, мы ледзьве трымаліся на нагах, знемажэла ўдыхаючы рэдкія павевы выратавальнага ветру. I, канешне, чулі, што і як гаварылі ў чарзе пра тых, хто працягваў да акенца свае пенсійныя кніжкі. Гэта былі менавіта інваліды. I пераважна — мясцовыя, гарадчане. На ваяўніча-настырную чаргу, як і на тыя праклёны ды мацюкі, што ляцелі ў іх адрас, яны не звярталі ўвагі; прадаўшчыца кожнага ведала ў твар і хлеб выдавала без затрымкі, праз галовы. Вось да акенца падступіўся бацькаў знаёмы — былы матрос Жалудкоў, інвалід другой групы. Меў ён і рукі, і ногі. Паглядзець на чалавека — мацак з прыгожай шавялюрай, зух. Не было, праўда, у гэтага «мацака» крыла лёгкага і, здаецца, ныркі. Узмахам рукі Жалудкоў прывітаўся з бацькам і гучна, каб усе чулі, прадудзеў густым барытонам: