Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

Тыдзень грукацела чапялой Арына, гару посуду перамазкатала. Яе мужанёк месца сабе не знаходзіў, нарэшце не вытрымаў — прыняў ультыматум пакорна: пагадзіўся аддзяліць сына. Але і гэтага ёй мала — зноў упёрлася ў сваё: нічога ж каб не аддаць, не рушыць каб гаспадарку.

Без суда не абышлося. Маладыя атрымалі прыбудову да хаты, старую пуню і цёлку. Але радаваліся гэткім шчасцем не вельмі доўга: дзед Андрэй з'ехаў у Сібір. Хату разам з прыбудовай і ўсім падворкам, склепам і пчэльняй прадаў. Крута абышоўся з сынам, жорстка. I бацьку майму нічога бадай не заставалася, як скарыцца з лёсам.

Прайшло многа гадоў. Мачыха Арына перастала быць мачыхай — дзед Андрэй памёр. Дачасна пайшоў на той свет: быў на паляванні, стрэліў па зайцу, а ствол аказаўся забіты зямлёй — ружжом і дало па скроні.

Бацька:

— Пачалі мы з Евай будавацца. Помню, купілі пуньку-трысценак, то я сцяну ўрубіў. Во на хату стала падобна. А рабіў жа так: ноч коні пасу, а ўдзень ля хаты стараюся. Потым і ўлазіны згулялі. Свая хата, свая і гаспадарка!

— От жа — дзед... Нядобра як зрабіў. У Сібір ён з'ехаў ад сораму, канешне.

— Ды не, лепшай жыткі шукаў, зямлю ўрадлівую. Да таго ж — у яго тут злоснікаў многа было. Іх атожылкі, думаю, і мне шкодзяць. Або, скажам, куды падзеліся ўсе тыя бандыты, што рабавалі, жылі з чужога мазаля? Адных — так, пабілі, другіх засудзілі. А ўсе астатнія нечапаныя засталіся. Знеткуль жа ў вайну паліцаі браліся... Кусціліся яны з бандыцкага кодла, адтуль!.. Дзёміда забілі, а яго хаўруснікі засталіся, помсцілі.

— Гэта хто — Дзёмід?

— А быў такі... Жыў нейкі час таксама ў Жалезінцы, лесніком рабіў. Лес тайна прадаваў. А дзед твой вазьмі дый залаві злодзея ў сваім абходзе. Праўда, не самога, а яго хаўруснікаў. Тыя давай адпірацца: «Дзёмід нам дазволіў — гэта яго абход...» Прыкінуліся паўдуркамі. За гэта Дзёміда звольнілі з леснікоўства. Няўносна стала яму — затаіў злосць. Забралі яго ў салдаты, трэба ж на фронт ехаць, а ён — уцёк, дызерцір... На Усох прывалокся. Зайшоў да Юркі Нядзюхі, той яго падпаіў, сам напіўся. Ідуць вуліцаю, п'яныя. Дзёмід — з вінтоўкай, страляе ў неба ды гарлапаніць: «Андрэя біць іду!..

А Марша ў супрадкі да Шураёвых хадзіла. Там і дзевак поўна хата, і хлопцаў. Пачулі страляніну — пакідалі самапрадкі й верацёны, выбеглі ўсім гамузам на вуліцу. Чуе Марша і сваім вушам не верыць: Дзёмід грозіцца бацысу забіць. Дзеўкі кажуць ёй: «Не стой — бяжы двору, ратуй бацьку свайго!»

Пабегла... Ухапілася ў хату — крычыць не сваім голасам, вые: «Скарэй, татачка, уцякайце — ідзець вас Дзёмід біць!.. Ужо ж саўсім блізка ён...»

З хаты ўсе паўцякалі, засталася кватарантка, настаўніца. Пасля расказвала:

«П'яны салдат уваліўся ў хату — пытае: «Гыдзе Андрэй?!.» Яна не разгубілася, спакойна адказала: «Не ведаю».

Дзёмід раззлаваўся і давай пужаць — стрэліў у столь. Уіякнуў дзяўчыну, яна і кінулася наўходы — прыткая, праз акно выхапілася... Ад нас, не знайшоўшы бацькі, Дзёмід пайшоў з гэтым самым Юркам на сходку. Там якраз парцейцы мясцовыя сабраліся і аб нечым усё далдонілі. Яны ж, помню, з вечара як стануць гаварыць — да раніцы. Не закрываліся — хто хацеў, ішоў і слухаў... Значыць, да іх гэтыя зухі й заявіліся. Разладзілі сходку: Дзёмід загадаў парцейцам стаць да сцяны і падняць рукі. Сам жа ходзіць і вызірае, з кім бы паквітацца. «А-а, ты мне, стала быць, і нужан! — Запыніўся ля Данілы Маркава, актывіста. — Маліся, смаркач!..» Даніла не разгубіўся — пад стол, а там — пад лаўку, прапоўз да дзвярэй. На лаўцы сядзелі жанчыны, спадніцы ў іх доўгія, і Данілу не відаць было. Уцёк... Яго будзёнаўка засталася на стале. Чырвоная зорка на ёй, дык, казалі, Дзёмід, калі глянуў на будзёнаўку, ажно закалаціўся — твар разбусянеў ад злосці, гарыць. Сабраўся ўжо страляць пад стол, ды ў гэты момант гаспадар хаты, Ляксандра Рыхвейка, падскочыў і падбіў ствол вінтоўкі ўверх. Куля пашчапала бэльку. Бабы загаласілі. Тут, як віхор, ухапіўся ў хату Даніла, вырваў у Дзёміда з рук вінтоўку і штыхом яму— шах у пуза! Той паволі асеў і стаў курчыцца ад болю... Назаўтра і сканаў. Паклалі яго на сані — многа сабралася людзей — і адвезлі ў балота, у гэтае самае Ручча, скінулі ў паніўку.

— Гэтак зрабілі?

— Следчы прыязджаў, допыты вёў, страшыў турмой за самасуд. Дзёміда з балота дасталі-такі й адвезлі бацькам... Здаецца, ці не год умоўна атрымаў Даніла.

Мы праходзілі паўз барсуковішча. Бацька нечага прыпыніўся і стаў прыглядацца, бачу, да палатна дарогі — усё роўна як нешта шукаў і не знаходзіў.