Змітрок Бядуля - Сярэбраная табакерка

— Савіцкі, а вы зайцы, зайцы, зайцы.

Увечары яшчэ да вячэры ўнукі палезлі да дзеда на печ. Дзед у іх запытаўся:

— Дык вы хочаце, каб разбудзілі аптэкара Савіцкага?

— Хочам, і чым найхутчэй, тым лепш,— адказалі яны.

— Гэта праўда,— згадзіўся дзед.— Разбудзіць аптэкара Савіцкага было лёгка, але да яго дабрацца было цяжка, хаця ў цара скамарохаў у кішэні быў дэталёвы план мясцовасці, дзе знаходзілася падзямелле, і поўнае апісанне самога падзямелля, у якім Савіцкі заснуў на сто год. Ехаць туды прыходзілася праз розныя краіны сушай, а пасля морам. Дзіда-дзед не меў ахвоты ехаць. Цар скамарохаў звярнуўся да яго:

— Вы, пане Заяц, павінны пабачыць свет, жывых істот, які вы сваёй табакеркай выратавалі ад Смерці.

— Праўда,— сказаў Дзіда-дзед.— Аба мне на ўсім свеце варкатня штодня, а я і не чую.

Дзіда-дзед згадзіўся паехаць. Пакуль што яны рухаліся на сваіх трох фурманках і дзе-нідзе ставілі спектаклі. Ім за працу плацілі галоўным чынам добрым старасвецкім мёдам. Саўка і Юрка запэўнівалі, што кожны кілішак добрага мёду дае ім тры кілішкі таленту.

З іхняй думкай згадзіўся адзін з публікі, шчыры прыхільнік скамарохаў. Ён сказаў так:

— Каб я так меў Зайцаву табакерку, як гэта праўда! Я сам па сабе маляр, і добры мёд дае мне таксама натхненне. Некаторыя ў нас нават кажуць, што лепш мець мёд у бочцы, чымся Смерць у табакерцы.

Пра Дзіда-дзедаву табакерку гаварылі ўсюды. Былі нават пушчаны такія прымаўкі:

— Каб свіння мела Зайцаву табакерку, яна зноў пусціла б Смерць на волю.

— Каб на цябе Зайцава табакерка адчынілася.

— Не аццягнеш мяне ў Зайцаву табакерку. Вандруючы па розных гарадах, яны заўважылі, што жанчыны носяць капялюшыкі-табакеркі альбо шапачкі з зайцавымі вушамі. Таксама гузікі былі ў выглядзе табакерачак. Рэстараны і гасцініцы насілі назву «Табакерка».

Скамарохі ездзілі з горада ў горад і ставілі спектаклі. На прадмесці аднаго горада яны заўважылі вялікі натоўп. Яны зацікавіліся і спыніліся каля саракагадовай жанчыны з напалоханымі шэрымі вачыма, якая куталася ў вялікую з галавы да пят хусціну з вытканымі сярэбранымі табакеркамі і залатымі зайчыкамі. Яна апавядала ім вось што:

— Увесь гэты люд збіраецца каля аднаго акамянелага чалавека, мае родныя. А той акамянелы чалавек, мае міленькія, мой муж, мой бедны Ксаверы.

Жанчына біла сябе кулакамі ў грудзі ды ўсхліпвала:

— Мой Ксаверы быў добрым мужам для мяне і добрым бацькам для маіх дзетак. Кавальскім малатком ён зарабляў чэсны хлеб для нашай сям'і. Хай будзе блаславёны пане Заяц, які трымае за пазухай табакерку, а табакерка трымае ў сваіх сценах Смерць-паганіцу. Ксаверы быў слаўным кавалём, мае ягадкі. Працаваў у кузні ад рання да цямна. Ён да таго не любіў духоўнікаў за іх фальш, за іх хцівасць, за іх драпежнасць, што заўсёды ў кузні высмейваў іх перад усім на родам. «Яны і такія, яны і сякія»,— гаварыў Ксаверы. Калі мой муж што-небудзь рабіў у кузні для папа ці для манаха — тыя ніколі за работу не плацілі, мае залаценькія. А замест платы яны заўсёды брахалі адно: «Дзякуем. Бог заплаціць!» — «За дзякуй шапкі не купіш»,— гаварыў ім Ксаверы...

Дзяцей у мяне, мае саколікі, адзінаццаць штук — адзін у адзін. Што мне з імі цяпер рабіць? Парайце, людцы добрыя, што рабіць?

Жанчына заламала рукі і заплакала ўголас:

— Дык вось, месяц таму назад спыніўся ля кузні адзін даўганосы поп, каб яму гарачы вугаль у лоб! Перш-наперш гэты даўганосы ў мяне есці папрасіў. Я паставіла яму міску капусты і булку хлеба. Ён есць, вурчыць, як кот, і так жарэ, што аж нос гнецца. Тым часам мой Ксаверы яму коней падкоўвае. Для чатырох коней шаснаццаць новых падкоў, на кожную падкову па вбоем вухналёў — падлічыце, якая гэта капеечка! Кончыўшы працу, мой Ксаверы папрасіў плату. А даўганосы яму на гэта: «Бог заплаціць». Тады мой Ксаверы моцна на яго зазлаваўся і сказаў: «Плаці ты сам, даўганосы каршун! Смерць цяпер у Зайцавай табакерцы і ніякія багі мне не патрэбны!» — «А я плаціць не буду»,— сказаў даўганосы, каб на яго Заяц табакерку адчыніў! Тады мой Ксаверы — цап яго абцугамі за вопратку. «Плаці, кажа, а то...»

Жанчына пры гэтым выцірае вочы, з якіх слёзы цякуць ручаінамі.

— У даўганосага вочы загарэліся, ён выхапіў з кішэні нейкую паперку, прыткнуў да носа майго Ксаверыя, і муж мой, прыпёрты да сцяны кузні, акамянеў з абцугамі ў руках. Людзі, быўшыя пры гэтым, крыкнулі ад страху і наўцёкі, куды вочы глядзяць... Даўганосы каршун доўга смяяўся, узяў дошчачку, напісаў на ёй нешта дачырвана напаленым дротам і павесіў на грудзі майму Ксаверыю. Унь, мае людцы, ідзіце, паглядзіце! Скажыце беднай удаве, няўжо Заяц выпусціў Смерць з табакеркі? Мне так шкода маіх дзетак...