Анатоль Бутэвіч - Расстайны пах асоту

Матчына мова...

Я не адразу адчуваю, як адсырэлая ноч па-мацярынску агортвае мае плечы. I толькі напамінак-згадка, як смачна пахнуць волкай асенняй ноччу антонаўкі ў нашым садзе, абуджае мяне. I ўспамінаюцца блізкія мне, да шчымлівай чуллівасці зразумелыя радкі Васіля Зуёнка:

А тут новы смакатлівы пах так казыча ноздры, што аж кішкі пачынаюць марша граць. Быццам на яве, ажно рот стаў поўным сліны, пачуў я найлепшы ў свеце пах свежых ржаных баханак, якія маці толькі што дастала з-за засланкі зыркае духам глінянае печы, вытрасла з вялікіх блях, паклала на столак на покуці ля стала, перахрысціла, працерла халоднай вадой і накрыла таксама пахкім доўгім саматканым кужэльным ручніком.

Звычайны і святы мамін хлеб! Як мы з маладзейшай за мяне сястрой Лёляй пазіралі на яго, глытаючы слінкі і саромеючыся папрасіць, як стараліся ўмольна зазірнуць у маміны вочы, якія яна ці не назнарок хавала, прыгаворваючы: "Ад гарачага хлеба можа быць заварот кішок". Я ж часам баяўся, каб не здарылася гэтага ад галоднага вуркату ў жываце. Памятаю, як штырхаў-прасіў яе, калі ішла ўрабляць калгасныя дзялкі, каб адкроіла скарынкі, а не мякіша, бо скарынку можна доўга смактаць, адкусваючы па малюсенькім кусочку, смакаваць, як найсмачнейшы ласунак. Ці не таму любіў я і скавароднікі, якія мама выпякала раней за ўсе астатнія боханы, каб праверыць, ці ўдасца хлеб, ці не стане ацеслівым, ці не будзе закальца, ці не ападзе ў бляхах старанна вымешанае рукамі ў ёмкай дзяжы цеста...

Самотна ўздыхнуўшы, чую доннае шалясценне залацістых карасёў у заброснелым ужо і зарослым лазой Ткачовым лузе, якіх спанатрылі мы, хутарская малеча, лавіць на вуду, зробленую з валасні коньскага хваста. Здабывалі ж яе з вялікімі турботамі, бо сваіх коней у новаспечаных калгаснікаў ужо не было — мой дзед Косцік стаўся апошнім хутаранінам, які, як ні сіліўся, не мог змаргнуць слязу з вачэй (што мяне вельмі здзівіла, бо быў ён зусім не сентыментальны), калі, прыціснуты рознымі ўпаўнаважанымі так, што і прадыхнуць нельга было: поедам елі, пад енкі бабы.

Волі і раптоўную зніякавеласць іхніх сыноў і дачок і маё разгубленае няўцямнае пазіранне на ўсіх, запрагаў гладкага буланага, грузіў на калёсы рыштунак, каб везці на далёкі ад нас калгаснгы двор, усё-ткі, відаць, нешта прыхаваўшы, бо ўжо нашмат пазней сёе-тое з сялянскіх прылад першай неабходнасці — плуг, барана, сошка, пастронкі — стала паяўляцца для апрацоўкі ўласных сотак, як, дарэчы, і ў іншых дбайных гаспадароў. Да чужых калгасных коней мы баяліся падыходзіць, каб не абязвечылі. Гэтую валасню сукалі ў некалькі столак, звязвалі па шэсць-восем-дзесяць (у залежнасці ад даўжыні коньскага хваста) кавалкаў і чаплялі да тоўстай, нібыта тыя карасі маглі яе зламаць, палкі. Аднак таўсматыя гаспадары луга часам перакусвалі нашыя вуды, і мы, хоць крычма крычы, ледзь ў ваду не кідаліся, каб адшукаць той адзіны магазінны кручок, які быў для нас бясцэннай каштоўнасцю і страта якога на месяц а то і болей адваджвала нас ад рыбалкі, бо не кожны раз на Сноўскім базары можна было знайсці новы кручок ды і набыць яго, па-праўдзе, бацькам не было за што: купіў бы сяло, ды грошай гало. Не прадаваліся яны за калгасныя палачкі-"труднадні", якімі ацэньваліся мусовыя, хоць і безаплатныя выхады на працу і якія бацька, старанна і доўга крэмзаючы, заносіў у згорнуты папалам сшытак і хаваў яго пад бэлькай — каб не скруцілі пры падрахунках у канторы і каб пахваліцца перад суседзямі: "Я ж не лежма ляжаў, ажні дваццаць сем выхадаў маю!" I хоць па гэтых выхадах ды па трудаднях бацькі былі сапраўднымі стаханаўцамі, аднак ні грошай ні аграбалі, ні багатага стала не мелі, ні нават узнагарод не заслужылі.

Але па кручок мы не лезлі, бо хто-небудзь раптам успамінаў пра тапельца-салдата, і мы ажно адхістваліся ад гэтай хіжай вады. А засмажаных карасёў згаладала жавалі падчас амаль абедзеннага ўжо снедання, умурзваючы, што сапраўдныя мурзы папоўскія, загарэлыя да лушчэння, як карасёвая луска, шчокі.

I згадваецца мне страхатлівы роспавяд пра салдата-тапельцу. Показку тую расказвала мая баба Гандзя. Некалі, даўным-даўно ехалі гэтым краем конныя салдаты. Стаяла знясільваючая спякота, а шлях, відаць, быў не блізкі, бо падбіліся не толькі рэкруты, але і іхнія коні. Ехалі яны міма зваблівага сваёй прахалодай луга, на беразе якога кабета мачыла палатняныя скруткі, выбіваючы іх важкім пранікам. Раптам чуе яна голас: "Прыйшоў час, а няма". I адзін раз так, і другі, і трэці. Азірнулася кабета ўкруга, а нікога няма, бо адна яна выбралася палатно бяліць. Раптам бачыць, як ад салдацкага строя аддзяляецца адзін коннік, прышпорвае каня, і той з астатніх сіл скача да луга. "Мусіць, нябога, хоча напаіць каня", — думае кабета, спачуваючы здарожанаму ездаку і схіляючыся з іхняй дарогі. Салдат адпускае павады, конь прагна нахіляецца да іскрыстай пад сонцам лугавой вадзіцы. Але ці то сілы былі ўжо на зыходзе, ці то глыбіня так моцна цягнула-вабіла, што конь разам са сваім наезнікам стырчма кульнуліся ў ваду, толькі пырскі паляцелі. Кабета ажно зайшлася ад страху і збялела, як тое палатно. Калі пад'ехалі салдаты, яна толькі пальцам паказвала ў донную глыбіню, на паверхні якой лопаліся бурбалкі апошняга чалавечага і коньскага дыхання. Вада ж тут была такой глыбокай, што не дасталі ні конніка, ні каня. 3 таго часу і завецца луг Ткачовым, як салдата таго клікалі...