Анатоль Бутэвіч - Расстайны пах асоту

Здаецца, вось тут. Тут і пакаты грудок вышэйшы. Відаць, трактарныя плугі і дагэтуль не расцягалі, не разраўнялі гэты грудок-пупавіну маёй хаты, грудок, які некалі быў даволі вялікай і вельмі доўга цёплай глінабітнай печчу і цаглянай печкай. I лебяда тут гусцейшая, і нават мята вунь расце.

А яшчэ — ляжыць выкінуты на блізенькую дарогу аскабалак палена.

Пацурбалак і дагэтуль смалістага бервяна, якое некалі ляжала ў сцяне нашае хаты.

Гэта ўсё, што засталося ад нашае сядзібы. Ад нашага хутара. Ад майго маленства.

А гэты пацурбалак выклікае раптам востры ўспамін-рэфлексію, ад якога ажно скаланула ўсяго.

Аддажджыў прыцемнены хмарамі кароткі восеньскі дзень. Блізенька гэткая ж слязлівая поўнач. Бацька даўно задзьмухаў вісячую на дроце газавую лямпу, і густая пудкая цемра залезла не толькі пад нашыя самаробны дзеравянны і магазінны панцырны ложкі, пад кудзельныя коўдры, а, здаецца, і ў вочы. Спаць чамусьці не хочацца, і ў голаў разам з цемрай лезуць розныя страхі, мроіцца нешта неверагоднае, ад чаго ажно дрыжыкі прабіраюць. Таму я не адразу цямлю, што грукат у дзверы — рэальны, а не прымроены мной. Відаць, гэтак жа лічаць і бацькі, бо ніхто з іх не вылазіць з-пад коўдры, каб адсунуць сені: выцягнуць тоўстую жалезную засаўку. Але грукат мацнеее, і бацька не вытрымлівае, устае, ідзе ў сені.

3-за дзвярэй чуецца: "Дзепутат?" "Ну", — спалохана аднаслоўна адказвае бацька. "Адкрывай, бо фсё раўно сламаем. Мы ўпалнамочаные. У нас сілы большэ." Бацька вагаецца, грукат мацнее, дзверы трымцяць рассохлымі дошкамі, сцены дрыжаць, у вокнах пазвоньвае незакітаванае шкло. Я хаваю голаў пад коўдру, але грукат не сціхае, так даюць дыхту невядомыя рабаўнікі. Мне страшна: не дай Бог не вытрымаюць дзверы, а хата разваліцца, раскоціцца па дзеравіне. I я ціхенька прашу Бозеньку, каб ён абараніў нас, не даў хаце рассыпацца. Нарэшце бацька здаецца і пад матчын плач рашуча адсоўвае дзверы: чаму быць, таго не мінаваць, калі не заб'юць, то ўсё-адно дзверы зломяць. У цемру сяней з цемры двара ўвальваюцца двое дзябёлых змоклых, як цуцыкі, мужыкоў. Чарговыя ўпаўнаважаныя па бульбе, аказваецца. Відаць, хутаране мала здалі яе, вось і заявіліся памочнікі. А начаваць вырашылі ў шматгадовага дэпутата сельсавета, спадзеючыся, што ён, як самы свядомы — бо іначай чаго ж выбіралі, і пакорміць, і напоіць. Нідзе дзенешся, не ўцячэш ад свайго хутарскога лёсу. На стале і сапраўды з'яўляецца паўтарачка самагонкі. Бацька трохі агойтаўся — ці ж гэта першыня: "упалнамочаныя", і пачынаецца міравая...

Я падымаю нечакана цяжкі ад смалістасці пацурбалак і трымаю яго на руках, як малое дзіця. Цікава, адкуль ён: з кухні, у чалесніках якой часцей за ўсё поруч з чапялой, вілкамі і качаргой гаспадарыла маці і блыталіся пад нагамі мы з сястрой, калі яна здымала са скаварады на падстаўцы са снараднай гільзы апетытную аладку, якую мы заядла мазалі здорам, калі ён быў, праўда, а пад печчу сакаталі куры са сваім цыбатым правадыром — клышаногім, з грэбенем набакір, пеўнем, а вясной сядзела кураводка, ці з хаты, як называлі мы агульны, нават не разгароджаны пакой, земляная падлога якога не раз курэла з-пад падэшваў упыленых хромавых, якім зносу няма, ботаў кавалераў у франтаватых галіфэ, калі яны па-заліхвацку круцілі ў іскрыстай польцы сваіх упацелых партнёрак на чарговым у нас ігрышчы, якое ладзілася пад нязменны гармонік дзядзькі Васіля.

Поле бацькава...

Набіраю ў пакецік сухой, ажно сеецца між пальцаў, зямлі. Жменька яе і зараз са мной, у Бухарэсце. Шчопці роднай і мо не надта ўраджайнай у параўнанні з румынскай зямліцы. Здаецца, яна праменіцца цяплом чалавечых рук, што па-гаспадарску дбайна ўраблялі яе і па-праўдзе пальцамі перабіралі-разміналі кожную груду на кожнай сотцы. Мо такая пульхная яна ад пралітага ў яе поту, а мо трохі і саланаватая ад яго, бо вунь на бульбяных барознах бялеецца нейкі налёт — ці не выціскае набрынялая потам зямля яго лішкі? А мо якраз таму і зелянее картафлянік, не сохне, не вяне, што пояць яго людскія пот ды слёзы, шчодра пралітыя на гэтае поле?

Я стаю на пустыннай і непрыветна пыльнай гравійцы, па якой, відаць, гады ў рады праедзе якая машына, і чую праз адлегласць часу, учэпістай дзіцячай памяццю ўвекавечанае ў душу, набліжанае вяртаннем у маленства грознае грукатанне грому, пад раптоўным зыркім, хоць голкі збірай, святлом маланкі бачу бясконцую, як згледзець, няспынна хваліста хісткую шырыню жытнёвага поля (у маленстве ўсё здаецца нашмат большым, уражлівым і аб'ёмістым), схіленыя моцным дажджом абцяжараныя буйным зернем каласы, якія горнуцца да прамытых дажджынкамі блакітных вочак васількоў-валошак, нібыта глядзяцца ў іх.