Василий Гигевич - Страчанае шчасце

— Індар, — спытаў Ран, — адкуль вы паявіліся? Вы, мабыць, некалі ў далёкіх лясах жылі на дрэвах і бегалі па зямлі на руках і нагах, як сёння бегаюць многія звяры?..

Індар маўчаў. Ён нешта адбумваў. Ён, мабыць, вагаўся — гаварыць ці не гаварыць Рану штосьці надта важнае, чаго дагэтуль не гаварыў.

Нарэшце Індар асцярожным і ціхімі словамі сказаў:

— Тыя звяры, надта падобныя на людзей, і цяпер жывуць на дрэвах. Яны і цяпер бегаюць па зямлі на руках і нагах. Яны так бегалі, бегаюць і будуць бегаць...[9]

— Тады адкуль жа вы паявіліся? — перапытаў Ран.

— Адтуль, — Індар кіўнуў галавою ўгору. Як упершыню ў жыцці, Ран зірнуў угору. Ён убачыў мноства вачэй Таго ўсемагутнага, які азіраў свае уладанні. Тыя вочы былі рознымі, — і буйныя, і ледзь бачныя: адны гарэлі роўным белым святлом, другія пераліваліся халаднаватым бліскучым ззяннем... Яны былі раскіданы якраз над галовамі паляўнічых, яны ахіналі іх з усіх бакоў, і што б людзі ні рабілі, куды б ні пайшлі, але гэтыя вочы следавалі за імі...

Ран тут жа ўспомніў дзіўны ўражлівы сон-трызненне, пра які не забываў усе апошнія дні. І ведаў цяпер тое, чаго не ведаў Індар. Таму Ран сказаў:

— Але ж там нічога няма. Там усё не так, як нам думаецца, Там усё іначай... Там цемры няма. Там галасы гучаць, там мелодыя гучыць, ад якой плакаць хочацца...

— Чаму так гаворыш? — чамусьці, чым болей яны гаварылі, тым цішэй. Так было, мабыць, таму што адчувалі — вось-вось спазнаюць штосьці надта важнае для абодвух — тое, без чаго цяжка жыць.

Бо, мабыць, людзі і пачалі звацца людзьмі, калі пачалі цікавіцца, хто яны і адкуль яны?..

— Ведаю, — ціха варухнуў вуснамі Ран. —Я быў там...

І Ран зноўку кіўнуў галавою ўгору, дзе бесперастанку мігцелі вочы ўсемагутнага.

— Глядзі, — прашаптаў Індар і зняў з шыі скураны мяшэчак. Ён асця­рожна развязаў яго і выняў дзіўную бліскучую птушку. Яна ззяла, як агонь. У птушкі меліся шчыльна прыціснутыя да тулава крылы, але дзюбы не было. І хвост у птушкі быў дзіўны,— загнуты вострым канцом угору. Такой птушкі Ран ніколі не бачыў. Яна гэтак ярка пералівалася чырвона-жоўтымі плямамі, што яе было боязна ўзяць у рукі [10].

— Нашы продкі лёталі ў гэтай птушцы. Яны падымаліся вышэй тых гор, на якіх заўсёды ляжаць белыя мятлікі, яны зверху ўсё-ўсе бачылі.. Яны бачылі, што за вялікай-вялікай горкай вадою ёсць зямля і на ёй жывуць людзі гэткія ж, як і мы

— Што ж здарылася? — шаптаў ледзь чутна Ран.

— Нашы продкі пачалі мерацца сілаю з Тым, які жыве наверсе. Яны захацелі, каб Той, які жыве наверсе, служыў ім... Яны пачалі парушаць законы Таго, які жыве наверсе... [11]

Індар замоўк. І цяпер Ран зразумеў — болей Індар нічога не скажа і не растлумачыць...

Калі паляўнічыя падышлі да стаянкі індаў, першай выбегла ім насустрач тая чарнявенькая маладая дзяўчына, якая некалі вучыла Му вызваляць агонь з каменьчыкаў.

Дзіўна, як хутка і лёгка сыходзяцца маладыя людзі! І Му, і тая дзяўчына, цяпер ужо не саромеючыся свайго шчасця, тут жа сплялі рукі. Вочы іх радасна блішчэлі. Пакуль Ран вучыўся кідаць з лука маленькія дзіды і ляпіць моцныя збанкі, Му і дзяўчына таксама не марнавалі часу, таксама многаму вучыліся, і ў лесе днямі чуўся іх вясёлы радасны смех.

І зноў быў вечар. І была ноч развітання. Была агульная вячэра. І чамусьці — смуткавалі людзі, як звычайна яны смуткуюць падчас развітання.

Ран думаў пра доўгі шлях да свайго роду. Крэмень сваім цяжарам абрываў рукі нават тады, калі двое людзей неслі яго на доўгіх палках. Але і пакідаць надта патрэбны роду крэмень ён не мог... Седзячы ля агню, Ран успамінаў тыя сцяжыны, па якіх ён ішоў сюды, па якіх яму цяпер трэба было вяртацца. Ён засумаваў не толькі па Маі. Ён засумаваў па сваім родзе, па тых людзях, якіх ведаў з маленства. Ён нават па Хлюндры засумаваў — разумеў, што без яе ляманту і бесталковасці людзям будзе сумна жыць. Цяпер ён неяк іначай думаў пра тую ж няшчасную Хлюндру... Сваімі парадамі і павучаннямі яна як магла і ўмела імкнулася памагчы людзям. І ці вінавата яна ў тым, што яе намаганні часта былі марнымі? І той жа Сын мядзведзя быў няшчасны, бо аднойчы паверыў, што сілаю можна ўсяго дабіцца, нават шчасця...

Ён, Ран, пачынаў шкадаваць не толькі скалечаную Ваю, не толькі Хлюндру, але і ўсіх людзей роду...

...Жальба апусціцца да чалавека і пачне шкадаваць яго. Толькі цяпер чала­век здагадаецца, каму жаліцца. Мо таму яшчэ болей у яго, адзінокага, пачнуць ліцца слёзы, і ўсё шаптаць ён будзе, спавядацца перад Жальбою будзе. І ў рэшце рэшт чалавек разумець пачне, што радасць і шчасце ён не там і не ў тым шукаў, пачне разумець, што яна, Жальба, усіх яднае і ўсіх супакойвае. І тады яму стане шкада не сябе, не свайго страчанага шчасця, а ўсіх адзінокіх людзей. Пачуццё шкадобы пачне саграваць ягонае закамянелае цела, і тады ўжо без пелькі перад вачыма зусім па-новаму пачне глядзець выплаканы чалавек на новы свет.