Василий Гигевич - Страчанае шчасце

— Я зрабіў новую дубіну.

Мабыць, Сын мядзведзя чакаў воклічаў захаплення, якія тут нядаўна чуліся. Але маўчалі людзі. Дубіна была такая вялікая і цяжкая, што толькі Сын мядзведзя мог цягаць яе з сабою. Рун агледзеў дубіну. Ён нават аберуч патрымаў яе. А затым, каб супакоіць Сына мядзведзя, сказаў:

— Добрая дубіна. Я скажу паляўнічым, каб яны яе не чапалі. Яна будзе тваёй. Толькі трэба, каб дубіну апаліла Сонца. Тады яна стане лёгкай. І яшчэ трэба, каб агонь даў ёй сваю сілу.

Сын Мядзведзя палажыў дубіну навідавоку перад уваходам у будан і горда агледзеў род, чакаючы слоў калі не захаплення, то хоць бы ўдзячнасці. Але зноўку — ніхто ні слова не сказаў, нават малыя дзеці і тыя блізка не падыходзілі да Сына мядзведзя. А яны — і гэта ўсім вядома — без слоў ведаюць, хто перад імі; добры чалавек ці злы. І ўвогуле любоў людскую, як і каханне, ніякай сілаю, а тым больш дубінаю, не заслужыш, тут штосьці іншае патрэбна...

Нарэшце паляўнічыя дасталі з ямкі засмажанага сома і паклалі яго на чыстую траву, куды звычайна клалі смажаніну.

Крэмневым скрабком Рун адломваў кавалкі смажанай рыбіны і раздаваў супляменнікам. Першыя кавалкі сома ён даў дзецям, пасля — жанчынам, прадаўжальніцам роду. За імі елі старыя паляўнічыя, скалечаная Вая. Апошнімі — тыя, хто здабыў і сам Рун.

Людзі елі смакату і час ад часу пазіралі то на Руна, то на Сына мядзведзя. Яны ведалі, — калі той стане старэйшынаю, то напачатку ля спажывы будзе ён, за ім — паляўнічыя, а потым ужо — жанчыны, дзеці, старыя і ўсе тыя нямоглыя, хто не можа пастаяць за сябе.

Мабыць, людзі якраз і адрозніваліся ад ваўкоў тым, што спазналі за­кон Таго ўсемагутнага, які жыў наверсе: памажы слабейшаму — і табе ўсё вернецца...

Сом быў з’едзены. Людзі, канечне ж, не забыліся на ката, Мая аднесла яму ў кусты частку плаўніка. Калі косткі рыбіны былі перанесены ў будан, а навокал усё чыста прыбрана, Рун сказаў:

— Сягоння ў нас будзе сход. І на гэтым сходзе мы будзем гаварыць...

Нечакана для ўсіх падняўся з травы Сын мядзведзя і, перабіваючы

Руна — чаго дагэтуль ніхто ніколі не рабіў — прагудзеў:

— Сягоння будзе гаварыць Сын мядзведзя. Сын мядзведзя хоча сказаць, што яму патрэбна жонка. І жонкаю ягонай будзе Мая.

Людзі прыціхлі. Усе глядзелі то на натапыранага Сына мядзведзя, то на Руна.

Словы Сына мядзведзя былі настолькі нечаканымі для Руна, што ў яго перахапіла дыханне... Ён цяпер нічога не мог вымавіць перасохлымі вуснамі. Рун не мог адмовіць Сыну мядзведзя ў ягоным жаданні мець за жонку Маю — адзіную пястуху дачку.

Ран збялеў. Сам не заўважыў, як падняўся з травы, на якой дагэтуль сядзеў побач з Маяй. Хуткім позіркам ён акінуў стаянку, шукаючы паляўнічую дзіду. Але дзіда, якой палявалі нядаўна на сома, цяпер ляжала ў будане. Тады яму кінулася ў вочы таўшчэзная толькі што выламаная ў лесе сырая дубіна, што грэлася на Сонцы перад уваходам у будан. Да той дубіны — гэта Ран ведаў — ён мог дамчаць першым і тады ўжо, ухапіўшы дубіну... Пальцы Рана міжвольна сціснуліся ў кулакі. Нерухомым позіркам ён упіўся ў чорныя маленькія вочкі Сына мядзведзя. Цяпер яны былі паяднаныя нябачнай, але рэальнай сілаю ўзаемнай нянавісці.

Не толькі каханне, але і нянавісць уладарыць над людзьмі. І як часта людзі, паяднаныя нянавісцю, не могуць адступіцца адно ад аднаго, — гадамі пакутуюць, наліваючыся злосцю і адчаем і ўсё ж, як ні дзіўна, яны ніяк не могуць парваць няўлоўную повязь, назва якой — нянавісць. Яна можа быць моцнай, можа быць слабейшай, і многім людзям надта ўжо неабходная, бо без яе яны тут жа чахнуць, як часта чахне чалавек без кахання.

І каханне, і нянавісць увесь час існуюць на зямлі, яны жывуць сярод людзей па сваіх нікому невядомых, невытлумачальных законах, прыносячы ім як шчасце, так і гора. І шкада тых людзей, якія трапляюць пад уладу гэтых пачуццяў, — усясільныя, каханне і нянавісць штурхаюць іх на здраду, на забойства і самазабойства. Тым, хто ні разу не адчуваў кахання, нянавісці, здаецца дзіўным усё тое невытлумачальнае, што творыцца сярод людзей.

Гаротныя, неразумныя, яны не ведаюць, часта нават і не здагадваюцца, хто ж імі ўладарыць...

Побач з Ранам стаяла пабялелая спалоханая Мая — ведала, што зараз, праз імгненне, вырашыцца яе лёс, і тады ўжо ўсе далейшыя дні будуць напоўнены ці радасцю, ці глухім адчаем.

Усё вырашалі імгненні. Нават дзеці прыціхлі...

Дзеці першымі адчулі, што над родам пачала навісаць Бяда. Яна, Бяда, гэтаксама, як каханне, як нянавісць увесь час кружыць над людзьмі, шукаючы спажыву. Нябачная, яна высочвае людскія крыўды, людскую зайздрасць і, насыціўшыся імі, неспадзявана, калі людзі радуюцца і весяляцца, абрыньваецца на ўсіх скопам, вінаватых і невінаватых. Разгубленыя, напалоханыя яе грознаю сілаю, яны тут жа пачынаюць шукаць прычыны свайго гора. Напачатку ім здаецца, што яны справяцца са сваім горам... Але потым людзі са здзіўленнем разумеюць, што прычын гэтых — безліч, урэшце ім толькі і застаецца — змірыцца, што ва ўсім вінавата нябачная, але рэальная Бяда. І ўладарыць тады яна над разгубленымі людзьмі, гаротныя, яны плачуць, забіваюць і калечаць адно аднаго і, самі не ведаючы — чаму, мітусліва кідаюцца па зямлі, імкнучыся спасцігнуць, адкуль і чаму сярод іх паявілася гэтулькі гора. І ўрэшце, адкінуўшы ўсе прычыны і ўсе тлумачэнні, людзі пачынаюць разумець, што Бяда ім непадуладная, і тады з іх вуснаў са стогнам вырываецца: «Бяда, Бяда прыйшла...»