Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

— Бач ты! Дзякую! А я і не ведаў, — неяк лёгка сказаў Янка, нібы з іроніяй ці насмешкаю.

— Вы не смейцеся, гэта не гіпербала. Вы для нас, маладых — вельмі добры прыклад. Каб раўняцца на вас... Гэта вам здаецца, што вы не так ужо і многа зрабілі...

— Ну, дзякую, ты мяне трохі супакоіла, Наташка. Буду старацца, каб вас не падводзіць. Але ўсё роўна музеяў мне не трэба, што хочаце гаварыце.

— Як заслужыце, дык будзе і музей, — усміхнулася Наташа.

— А не заслужу — музея не будзе. Сам сабою напрошваецца вывад. Дык мо яшчэ рана думаць пра музеі? Мо яшчэ трэба пачакаць? Мо яшчэ ў мяне прарэжуцца зубы мудрасці? Га? Што вы ўсе як вады ў рот набралі? — пытаўся Янка ў публікі за сталом. — Абмяркоўваецца такое важнае пытанне! — Янка дадаў трохі іроніі ў свой голас, спадзеючыся, што гэта можа ажывіць гутарку, выклікаць спрэчку, хоць спрэчка фактычна скончылася, і пляменніца Наташа як бы падвяла рысу: па заслугах аплата. I з гэтым трэба згадзіцца.

— Што тут гаварыць, таўчы ваду ў ступе? — умяшалася Рагнеда. — Ты рабі свае, а мы будзем рабіць сваё, і толькі ты мне не пярэч, не кажы, што я рабіла не тое, што трэба, а ты сам — тое. Час пакажа, ці тое мы рабілі, ці так мы рабілі, як трэба. Можа, скажаш — не?

— Тут я згодзен, час пакажа, усё расставіць па сваіх месцах. А мы пра гэта можам думаць, можам не. Як хто хоча, — скончыў Янка.

— Не веру я, што ты не думаеш пра сваё будучае, — не згадзілася з ім Рагнеда. — I што цябе не цікавіць, якое яно будзе. Не веру!

— Ха! Можаш не верыць. Мо я думаю, але нікому не скажу. Нават табе! Бо можна гадаць, колькі хочаш, а будзе так, як ты нават і не думаў.

— Ой, цяжка мне з табою, — уздыхнула Рагнеда і больш нічога недадала.

— А мне — з табою. Бо ты не даеш мне спакою, усё цябе нешта як падмывае, пацвельвае: і гэта трэба, і тое трэба. А мне мала трэба. Вось такі я нядобры, такі-сякі, абы-які.

— Ты не абы-які, а абыякі, абыякавы. А гэта вельмі нядобра.

Спрэчка хоць і па дробязях, але працягвалася. Калі адказваць на закіды, канца ёй не будзе. Але праўда застаецца за тым, хто сказаў апошні — такое ёсць няпісанае правіла. Таму спрэчка можа і не скончыцца. Таму ён замоўк, і хай ён будзе абыякі, абыякавы. Хай Рагнедзе будзе лягчэй. Мо толькі маці з гэтым не згодзіцца, мо сястра паспрачаецца. Але яны прамаўчалі. Можа, проста стаміліся. Бо сам Янка адчуваў сябе вычарпаным да дна, як той калодзезь, з якога бралі ваду на нейкую вялікую патрэбу, мо на пажар. Трэба вунь колькі часу, каб ён папоўніў свае запасы. Янка ўстаў і сказаў старую беларускую прымаўку:

— Пара, госцікі, дадому, бо паелі конікі салому.

Усе засмяяліся, устала Рагнеда, потым усе астатнія.

— Зараз жа будзе аўтобус, — сказала сястра Жэня. — Мы як ведалі, калі завязаць. Трэба мне даць вам малака з сабою. Наша смачнейшае за ваша, гарадское. — I яна знікла ў хаце.

Рагнеда і Янка развіталіся з маткаю: абняліся, пацалаваліся, маці, як заўсёды, заплакала, стала гаварыць, каб часцей заходзілі, пакуль яны тут блізка, а то заходзяць гады ў рады, як усё роўна чужыя. Сястра Жэня выне­сла трохлітровы слоік малака ў сетцы, сказала пра слоік — каб другі раз прывозілі два, тады лягчэй абменьвацца — слоікі патрэбныя. Яна хацела яшчэ перадаць ім салодкіх яблык, але яны адмовіліся: хапае і сваіх.

Прыпынак быў блізка ля хаты, віднелася крытая будка без адной сценкі, там ужо стаялі людзі, пераважна жанчыны. 3 хаты выйшаў падлетак Алег, падышоў да іх і спытаўся ў дзядзькі, ці выйшла яго новая кніжка. Янка сказаў, што хутка павінна выйсці, і ён прывязе яе сюды. Малы падзякаваў і адышоў ад кампаніі.

Якраз пад’ехаў аўтобус, яны селі і паехалі ў горад.

Толькі ў аўтобусе Янка адчуў, які ён стомлены. I што дзень сённяшні быў страшэнна доўгі.

III

Раніцою на зарадку было збіранне ападу. Узяў кошык — і кідай у яго тое, што на зямлі ў траве хаваецца: яблык за яблычкам, пакуль кошык не стане цяжкі, не стане поўны. А тады яго высыпаеш у дашчаную скрынку — і пайшоў новы круг. Збіраеш, высыпаеш — глядзіш: поўная скрынка. Але гэта не так хутка, як здаецца. Пяць кошыкаў на скрынку — нямала, трэба пабегаць, пашукаць, патаптацца. Яблыкі ўмеюць хавацца ў траве. 3 аднаго боку глядзіш — не відаць, а глянеш з другога — дык і там ляжыць, і там. Чамусьці ўспомнілася польская песенька, якую яны вучылі ў школе: «Пуйдэ я сень пуйдэ, поклоне яблоні, можэ, мі яблушко в чапэчкэ уроні. Яблушкі, яблушкі, пшэслічнэ грушэчкі, свецон сень, як гвязды помендзы лістэчкі». Калісьці, даўным-даўно гэта было, а вось не забываецца. Недзе ў трэцім класе польскай «повшэхнэй» — пачатковай школы ён вучыўся, а можа, і раней, калі яны карагодам хадзілі вакол школьнай ялінкі і спявалі гэтую песеньку. Недзе гадоў восем-дзевяць яму было, а ўжо ўмеў гаварыць па-польску. На сваёй мове гаварылі на пераменках — «пшэрвах», за што настаўнік мог даць «лану» — выцяць лінейкаю па далоні. Потым дзядзька, матчын малодшы брат, прывёз яму беларускі буквар, выдадзены ў Вільні, і Янка стаў вучыцца чытаць па-беларуску. I паступова паэзія польскай мовы стала гаснуць, паяўлялася нават пагарда — як да чужога, што табе навязваюць. Калі не сілай, то паступова, мякка, непрыкметна, каб ты гэта палюбіў, каб яно ўвайшло ў тваю свядомасць, у тваю кроў — і каб здалося сваім, родным, а сваё, тое, што ў тваёй хаце, — ужо не сваім, а чужым, непатрэбным, лішнім, нейкім нават ніжэйшым за тое, што табе падалі ў бліскучай абгортцы і сказалі: вазьмі, гэта лепш за тое, што ты меў дагэтуль. 3 гэтым ты будзеш мець будучыню, а са сваім — не. Проста і ясна, як божы дзень!