Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Калі я знаёміўся з дакументальнымі матэрыяламі пра Паўлюка Багрыма, у галаву лезла адна «крамольная» думка: а можа, гэта не ён аўтар верша «Заграй, заграй, хлопча малы...», можа, яго не «ўспомніў» праз дзесяткі гадоў, а напісаў сам Ігнат Янкоўскі? Наваградскі ж адвакат — не толькі аўтар мемуараў, але і вершаў на польскай мове. Паспрабаваць што-небудзь напісаць па-беларуску яго мог схіліць беларускі і польскі паэт Аляксандр Рыпінскі, гэтакі ж выгнаннік, з якім ён разам стварыў у Лон Дане незалежную друкарню. Тым больш што і ў яго, паўстанца, былі вялікія жыццёвыя ўзрушэнні, сугучныя таму вершу.

Але я адразу адкінуў гэтую версію: галоўнае, не было ніякай прычыны ў Янкоўскага публікаваць у дакументальных нататках такую няпраўду. У карысць аўтарства Паўлюка Багрыма трэба аднесці і яго вялікую цікавасць да вершаваных твораў і, што вяжнз,, дэ. беларускіх. Трагізм падзей у Крашыне, бяда, што абрынулася на самога Паўлюка Багрыма — усё гэта змушала яго ўзяцца за пяро, каб выліць неяк уласныя пачуцці, якія перапаўнялі сэрца юнака, прыгаворанага да салдатчыны.

Дарэчы, у 1828 годзе пятнаццацігадовага Паўлюка Багрыма маглі прыгаварыць да яе толькі на будучае, з тым, каб аддаць у вайсковую службу, калі ён, як гаварылася ў дачыненні да Казіміра Камінскага, «акажацца да яе здольны». Значыць, да салдатчыны Паўлюк Багрым жыў яшчэ колькі гадоў у Крашыне, жыў, прыгавораны да 25-гадовай няволі на чужыне. Якраз тады, пэўне ж, і пісаліся яго поўныя жалю і безвыходнасці вершы. Як бы там ні было, яны былі напісаны не пазней 1831 года, бо якраз у гэтым годзе Ігнат Янкоўскі апынуўся ў эміграцыі.

З цэлым роем самых розных меркаванняў, супярэчлівых думак і пытанняў у галаве, з надзеяй хоць што-небудзь з іх праясніць і выправіўся я ў Крашын.

Пад'ехаць са мной туды ласкава згадзіўся вельмі дасведчаны баранавіцкі краязнавец Аляксандр Пятровіч Шоцкі, пра якога мне ўжо даводзілася згадваць.

І вось — поўныя машыннага грукату вуліцы старажытнага мястэчка. Віхляючы імі, кіруем спачатку пад касцёл. Вядзе туды вузкая і ціхая вулачка. У канцы яе ўстае перад намі просты і гожы будынак святыні. Перад ім на дзядзінцу прыхаджаніну адразу трапляе на вока наглядны камень з выбітымі на ім словамі — на латыні і па-беларуску: «Жыццё карот кае — радзіма вечная». Навокал — зялёны мур шаўкавістай травы. Азораныя скупаватым ужо сонцам, задуманыя прысады ў светлых барвах ранняй восені. Куточак цішыні і спакою ў мітуслівым свеце.

Доўгія гады касцёл маўчаў: ён быў спатрэбіўся тутэйшым гаспадарнікам, якія зрабілі з яго склад. Гаспадарнікі не вельмі цырымоніліся з аздобай інтэр'еру. Ратуючы святыню, мастак Сымон Свістуновіч дабіўся — ужо ў нашы часы — адкрыцця ў касцёле музея імя Паўлюка Багрыма, каб паказаць у ім прыгажосць старажытнай культуры беларусаў, высокі талент і ўмельства народа. Але прыджгала неяк з Баранавіч ідэалагічная начальніца, убачыла старыя рэчы, святы абраз і абурылася: як жа — рэлігійная прапаганда, ухваленне мінулага! Было загадана зняць абраз Хрыста, іншыя сумніцельныя экспанаты, а на іх месца вывесіць матэрыялы пра «дасягненні» тутэйшага калгаса, пра ветэранаў вай ны, герояў «высокіх ураджаяў». Словам, хацела бачыць замест музея філію кабінета палітасветы свайго PK КПБ. На такіх умовах Сымон Свістуновіч ствараць музей адмовіўся.

Праблему па-свойму вырашылі вернікі, што патрабавалі вярнуць касцёл сабе. Гады два назад ён, на вялікую радасць крашынцаў, ізноў пачаў дзейнічаць.

Дзверы ў касцёл адчыніла нам яго работніца пані Гражына, вельмі гаваркая, шаноўнага веку жанчына.

Касцёл сціплы, невялікі, але дагледжаны, акуратны, па-дамашняму ўтульны. На сцяне нашу ўвагу запыніў перапісаны чыёйсьці стараннай рукой у добрым абрамленні тэкст адзінага Багрымавага верша — у арыгінале і ў перакладзе на польскую і англійскую мовы. Ад гэтага верша, які тут вельмі да месца, святыня стала яшчэ больш блізкай, сваёй.

А вось і выкаваная ў 1881 годзе састарэлым ужо Багрымам славутая жырандоля — з металічнымі бутонамі кветак і раскрыленымі жаўранкамі. Тонкая, сапраўды майстэрская работа!

Жырандоля, як відаць, і прызначалася для касцёла. Яна шчасліва правісела тут амаль стагоддзе, перажыўшы не адну ваенную завіруху. Жырандоля свяціла вернікам і ў апошнюю вайну. Паведаўшы гэта, пані Гражына хацела развеяць перад намі чыюсьці легенду — быццам пры немцах крашынцы, каб зберагчы люстру, утапілі яе ў Шчары. Жырандоля доўгі час вісела ў касцёле і тады, калі быў тут склад. Потым нейкі разумнік загадаў перанесці яе ў тутэйшы Дом культуры. Сёння жырандолю Паўлюка Багрыма вярнулі назад, на яе законнае месца. Але пакуль цягалі туды-сюды гэтую унікальную рэліквію, многіх выкаваных рукою паэта жаваранкаў яна не далічылася: ведама, надта ж вабныя цацкі, чаму б не сарваць іх для дзетак!