Эрих Ремарк - Тры таварышы

Мы купілі два білеты, адмовіўшыся ад брашур, не кінуўшы ніводнага пфеніга ў скарбонкі і не аб'яўляючы сваёй партыйнай прыналежнасці. Мы зайшлі ў залу. Яна была запоўнена і добра асветлена, каб адразу выявіць, хто падае голас з месца. Мы спыніліся каля ўвахода, і Кёстэр, у якога быў вельмі востры зрок, пачаў разглядаць рады.

На подыуме стаяў дужы каржакаваты мужчына і гаварыў. У яго быў гучны грудны голас, які быў добра чуваць у зале. Гэта быў голас, які пераконваў, калі нават не асабліва ўдумвацца ў сэнс прапановы. А сэнс быў лёгка зразумелы. Чалавек нязмушана хадзіў па сцэне, рабіў скупыя жэсты, час ад часу выпіваў глыток вады і жартаваў. Потым ён раптам моўчкі спыняўся, паварочваўся тварам да публікі і змененым рэзкім голасам высякаў сказ за сказам, ён выдаваў ісціны, усім вядомыя, — пра беднасць, пра голад, пра беспрацоўе, усё больш распаляючыся, вабячы за сабой слухачоў. Урэшце ён палка шпурнуў у залу: «Далей так быць не можа! Патрэбны перамены!»

Публіка шалёна пляскала і крычала, быццам перамены ўжо наступілі. Чалавек на сцэне чакаў, пакуль супакояцца. Яго твар блішчаў. А потым наступіла галоўнае — шырока, пераканаўча, нястрымна: абяцанні за абяцаннямі, цэлы град абяцанняў, і над галовамі слухачоў з'яўляўся купал раю, казачна стракаты, як латарэя, дзе ўсе нумары — выйгрышныя, дзе кожны знойдзе сваё асабістае шчасце і асабістыя правы і асабістую помсту.

Я паглядзеў на слухачоў. Тут былі людзі ўсіх прафесій, бухгалтары, дробныя рамеснікі, чыноўнікі, нейкая частка рабочых і шмат жанчын. Яны цяпер сядзелі ў душнай зале, адкінуўшыся ці нахіліўшыся, рад за радам, галава ля галавы. Хвалі слоў накатваліся на іх, і было дзіўна: якія розныя яны ні былі б, твары ва ўсіх мелі аднолькавы адсутны выраз, сонныя позіркі, скіраваныя ў туманную далячынь у пошуках фаты-марганы. У вачах была пустэча і адначасова магутнае чаканне, у якім растваралася ўсё — крытыка, сумненні, супярэчлівасці і пытанні, штодзённасць, сучаснасць, рэчаіснасць. Той чалавек на сцэне ведаў усё, у яго былі адказы на любое пытанне, рада ў любой бядзе. Было прыемна даверыцца яму. Добра было, што быў такі, хто думаў за цябе. Было прыемна верыць.

Кёстэр штурхануў мяне пад бок. Ленца тут не было. Ён паказаў галавой на выхад. Я кіўнуў, і мы пайшлі. Хлопцы, што стаялі на варце каля дзвярэй, зірнулі на нас змрочна і падазрона. У вестыбюлі пастроіўся аркестр, гатовы крочыць у залу. За ім быў лес сцягоў і процьма значкоў.

— Выдатна арганізавана, праўда? — спытаўся Кёстэр на вуліцы.

— Першакласна. Магу судзіць пра гэта як стары кіраўнік аддзела рэкламы.

Мы праехалі некалькі кварталаў да месца, дзе праходзіў другі сход. Іншыя сцягі, іншыя ўніформы, іншая зала. Але ўсё астатняе амаль тое самае. На тварах той самы выраз няпэўнай надзеі і верніцкай спустошанасці. Перад радамі крэслаў — стол прэзідыума, накрыты белым стольнікам. За ім — партыйныя сакратары, прэзідыум, некалькі энергічных старых дзеў. Прамоўца, відаць, чыноўнік, быў слабейшы за папярэдняга. Ён гаварыў казённай нямецкай мовай, прыводзіў лічбы, доказы, усё было правільна, але, нягледзячы на гэта, ён пераконваў слабей, чым той, другі, які ўвогуле нічога не даказваў, а толькі сцвярджаў. Зморана драмалі ў прэзідыуме партыйныя сакратары, яны ўжо бачылі сотні такіх сходаў.

— Пайшлі, — праз хвіліну сказаў Кёстэр. — Яго тут таксама няма. Дарэчы, я так і думаў.

Мы паехалі далей. Пасля духаты ў перапоўненых залах паветра было халоднае і свежае. Машына імчала па вуліцах. Мы ехалі міма канала. Ліхтары кідалі жаўтлявыя рэфлексы на цёмную ваду, якая ціха плёхалася каля бетоннай набярэжнай. Міма паволі праплыла чорная баржа. Яе цягнуў буксірны параходзік з чырвонымі і зялёнымі сігнальнымі агнямі. Адтуль забрахаў сабака, потым пад ліхтаром з'явіўся чалавек і знік у люку, які на імгненне бліснуў залацістым святлом. На тым баку канала ярка свяціліся дамы заходняй часткі горада. Да іх вёў мост з шырокай аркай. Бесперапынна туды-сюды снавалі машыны, аўтобусы, трамваі. Усё гэта было падобна да іскрыстай стракатай зямлі пад нерухомай чорнай вадой.

— Давай пакінем машыну тут і пройдзем астатак дарогі пехатой, — праз хвіліну сказаў Кёстэр. — Не так будзем кідацца ў вочы.

Мы спынілі «Карла» пад ліхтаром каля шынка. Калі мы выйшлі, ад нас наўцёкі кінулася белая коціка. Некалькі прастытутак у фартушках стаялі крыху паводдаль пад аркай варотаў. Калі мы праходзілі міма, яны прымоўклі. Катрыншчык спаў, прыхіліўшыся да сцяны дома. Старая жанчына корпалася ў адкідах, зваленых у кучу каля вуліцы.