Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Юк, котыла алмастыр бу яман уйдан. Коткарса, аны Карлыгач коткарыр. Димәк, Болгар. Ул белде Биккол аша: Карлыгачы Артык баһадирда икән, ә ул баһадир башкаланы саклаячак. Юк, каланы алгач, Сүбәдәй аны урталай ярып кына калмас, вак кисәкләргә тураклар. Илһам хан да, Олуг Мөхәммәд кебек, калаларга бикләнергә исәбе икән. Бикләнсеннәр. Сүбәдәй баһадир аларны берәм-берәм алыр, берәм-берәм яндырыр, талар, халыкларын, әсир итеп, Каракорымга озатыр.

Кыргыз даласын узгач, Сүбәдәй баһадир ялга туктады. Шалтыга түгел, болыны яшел үлән белән капланган инештән зуррак ниндидер елга буена. Атларын тышаулады да утларга җибәрде, ә үзе, кулларын баш астына куеп, чирәмгә ятты. Аның үзе генә шулкадәр озын юлга чыгуына Күнбай бәк ышанмас, әмма бу шулай иде. Сүбәдәй беркайчан берәүдән дә курыкмады. Аны һәрчак, сайлап алган кешеседәй, Тәңре саклады. Ошбу юлда хәзер беркайчан да кеше өзелми, сәүдәгәрләр агыла, ниндидер мосафирлар, бәхет эзләүчеләр. Бәгъзеләре Каракорымнан качалар, бәгъзеләре анда таба бәхет эзләргә баралар. Чөнки уннарча илнең байлыгы Каракорымга таба ага иде. Анда байлык, анда тормыш юнь, ә адәм баласы – тормышның җиңелен, балык суның тирәнен эзли. Аннары көнбатышка юл алган саен монголларга төрки кавемнәр килеп кушыла башлады. Бер ише үзләре теләп, берише – чарасыздан. Ә менә Харәзем, Кыпчак, Болгар кебекләрне яуларга туры килер. Харәзем безнең кулда инде, кыпчаклар да яуланып килә, ә менә Болгар… Сүбәдәйгә исә нәкъ менә шул Болгар кирәк, бүген, хәзер. Чөнки аның анда җан сөйгәне, улы… Бәхәссез, төркиләр оста сугышчылар, батыр халык, атлары җилле, уклары очлы, барысы да мәргәннәр, кылычлары үткен, юка, нык. Аның уң кулы Күнбай— төрки. Хәер, үрәнхәй халкы барысы да төрки телне белә. Алар кайчандыр төркиләр белән бертугандай яшәгәннәр. Аннары олуг Уйгуриягә күчеп киткәннәр. Чыңгыз ханның угланнарын да, оныкларын да уйгур мөгаллимнәре укыттылар. Ул мөгаллимнәр башында Тата Түн дигән галим җитәкчелек итте. Яшь Тимучин аны чираттагы яудан әсир итеп алып кайткан иде. Чыңгыз хан бу кешедән найман, уйгур төрекләрендәге кебек мәмләкәт эшләрен тәртипкә салдырта, аннан ул язу белән идарә итү хезмәтенә өйрәнде. «Шул язу бар кешене дә миңа буйсындыра аламы?» – дип, Тата Түн галимгә сорау биргәне Сүбәдәйнең әле булса күз алдында. Аннары төрле такталарга язулар яздырып, әмирләргә җибәргәч, алар моның каршына килеп аягына төшкәч, исе-акылы киткән иде. Шул хәлдән соң Чыңгыз хан үзенең балаларына, оныкларына һәм күренекле нойоннарына һәм аларның дәвамнарына уйгурларның язуын, телен, әдәбиятын өйрәтергә кушкан иде. Әллә нигә, балаларга сабак биргәндә, тирмәләргә кереп, язу танырга өйрәнмәде Сүбәдәй, ә Чыңгыз хан үзе кереп утырды, язу язарга өйрәнде һәм һәр бирелгән ярлыкка, һәр пәйҗәгә үзе кул-имзасын салды, гәрчә тамгасы булса да.

Күк йөзе чалт аяз. Көн уртасы. Бөҗәкләр безелди, зәңгәр киңлектә күренми генә тургай сайрый. Елга буендагы өянкеләр тарафында күке кычкыра. Сүбәдәй баһадир санамады күке тавышын, ул аңа ышанмый иде. Кинәт үтә зәһәр ат кешнәве аны сискәндереп җибәрде. Сүбәдәй корт чаккандай сикереп торды. Әрнүле, үзәк өзгеч таныш тавыш иде. Орыш кырында яраланган атлар, ятып калганда, шушылай йөрәк өзгеч тавыш чыгарырлар иде. Сүбәдәй орыш кырында яраланып ятып калган атларны һәрчак кызганды. Сыңар күзе генә күрсә дә, Сүбәдәй бик тиз шәйләде, юан-юан өянкеләр үскән тарафта җиде-сигез бүре ала бияне екканнар да бугазлап маташалар иде. Ул яшелле-күкле тавыш белән кычкырып җибәрде һәм, кылычын суырып чыгарып, шул якка йөгерде.

– Һай, һай, нишләвегез бу!

Гаҗәпләнүенә каршы, бүреләр аны ишетмәделәр дә, ул гынамы, килеп җитәрәк, ата бүре булса кирәк, аның өстенә сикерде. Ул шундаен ерактан сикерде ки, Сүбәдәй аның башын һавада ук чабып өзде. Бүренең гәүдәсе аның аяк астына ук килеп төште, ә башы бер якка очты. Башы чабылган бүре бугазыннан кан чаптыра, гәүдәнең аяклары тыпырчына. Сүбәдәй икенче сикерүдә бия янына җитте, тагын ике бүрене урталай чабып өзде. Бүреләр шулхәтле ашау белән мавыкканнар иде ки, тагын берсен чабып өзгәч кенә, чинаша-чинаша кача башладылар. Койрыкларын бот араларына кыстырганнар, әйләнеп тә карамыйлар. Хәер, бүре, җанвар буларак, борылса, бөтен гәүдәсе белән борыла, моны гына Сүбәдәй белә иде. Ала биянең бугазыннан кан чаптыра, умырылган аксыл җилененнән кызгылт кан тама. Сүбәдәй җан ачуы белән кычкырып җибәрде һәм әле генә чабып ташлаган бүре гәүдәләрен турарга тотынды. Тегеләрдән ит кисәкләре калгач кына, исенә килеп, тирә-ягына каранды һәм тәмам хәйран калды. Бүреләр аның икенче атын бугазлап маташалар иде. Сүбәдәй үзеннән ерак булмаган икенче аты янына йөгерде, тышауларын чиште дә, елганы кичеп, ошбу яман төштән тизрәк китү җаен карады. Елганы кичкәч кенә исенә төште. Ике ел элек, Елан елында, нәкъ шушы җирдә башкорт баһадиры белән орышканнар иде. Ике яктан да зур югалтуларга дучар булдылар, ахыр монголлар алдыра башлагач, башкортлар елганы кичеп качканнар иде. Сүбәдәй аларны куа бармады. Югалтуы болай да күп иде, башкортлар исә, качып барганда да, борынгы сөннәр кебек уктан бик төз аталар. Баһадир үзе дә, гәрчә дошманны качырса да, ошбу каһәрле җирдән тизрәк китү ягын караган иде. Орыш кырында йөзләрчә мәет, үлгән атлар ятып калды, әмма Сүбәдәй баһадир аларны күмдермәгән иде. Әнә шул мәетләрне ашап, тәгаен кеше ите ашарга өйрәнгән бүреләр бүген аның белән очраштылар, тәмам курку белмиләр, киресенчә, кеше күрсәләр, күзләре кызара, каннары кыза.