Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Ике арада күчеп йөргәндә, ул үзе белән кишектиннәрен алмады диярлек. Берүзе, берьялгызы чыгып китәр иде, әмма дүрт җайдак аты булыр, аларны көнгә ике-өч тапкыр алыштырыр, кайбер чакта бер шалтыдан икенче шалтыга бер көн үтәсе юлны ярты көндә үтәр иде. Ризыкка янә исе китмәде, атланган атының ияр астына телем-телем ат ите куяр, ә ул ит тир белән парланып тәмам пешәр иде – шуны ашады. Ә инде бик сусаса, атының муен тамырын тешләде дә кан эчте. Сүбәдәй баһадирны берәү белән дә бутап булмый, аннары аны башка берәү белән бутарлык та түгел иде. Гади-садә киенер, әмма очлым башында һәрчак дүрт бөркет каурые булыр. Бу – аның дәрәҗәсен билгели торган, күзгә бәрелерлек тамга. Сукыр булмаган кеше аны йөз адымнан таный, атыннан төшеп тез чүгә. Фәкать нойоннар, угланнар гына аның каурыйларын, ала атын күреп, аттан төшеп тез чүкмиләр, хәер, баһадирның моңа бер дә исе китми, чөнки белә: орыш башландымы – алар барысы да аның кул астына килеп керәләр, ә анда инде ул кемне кая җибәрергә белә, бик борын чөеп йөргәннәрнең төмәннәрен ут уртасына да кертеп җибәрә ала иде. Ә орыш кырында баһадирны тыңламау, аңа каршы әйтү баштан калу белән бер иде.

Ул төмәнен ярдәмчесе Күнбай бәккә калдырды. Алар инде Кандырча кальгасын алганнар, шунда кереп оялаганнар, шунда кышлаганнар иде. Ни сәбәпледер Болгар ханы Илһам, Кандырча кальгасын югалтса да, төмәннәрен җибәрмәде, монголларның зур орышка әзерләнгәннәрен белә, ахрысы, хан һәм шуңа әзерләнә булса кирәк. Аннары Сүбәдәй баһадир тирмәсендә болгарларның ике аксакалы тора: киңәш итәләр һәм Сүбәдәй баһадир аларга ышана иде, чөнки кат-кат сынап карады, иллә кыек юлдан йөрмәүләренә төшенде. Мәүлә Хуҗа исә бөтенләй изге кеше иде, төмәндәге төркиләрне, бигрәк тә татарларны ислам диненә сәҗдә итә. Итә бирсен, дин әһелләренә Чыңгыз хан да ышаныр иде. Сәүдәгәр Бикколга килсә, ул Болгарның барлык тормышыннан хәбәрдар иде. Илһам ханның күпме гаскәрие бар, нинди кораллары, калалары – Сүбәдәй барысын да картага төшертте һәм картаны ул корылтайга да алып кайтты, һәммәсенә дә күрсәтте. Картага Болгар гына түгел, урыс кенәзлекләре дә, маҗар илләре дә төшерелгән иде, хәтта Әдрән диңгезе дә. Менә шул картаны җәеп салгач һәм сөйләп биргәч сынды олуг хан Үгәдәй – яу чабарга һәм бик күп төмәннәр белән. Бу картаны сыздыру һәм төзетү өчен, ул Биккол белән Мәүлә Хуҗага гомерләренә җитәрлек алтын түләде. Чыңгыз хан кебек ул да үзенә игелек китергән кешеләргә акчаны кызганмады, дошманга сатылмасын, сатылган булса да, дөресен сөйләсен дип, акчаны кызганмады, һәрхәлдә, Мәүлә Хуҗа белән Бикколны шулай сатып алдым дип йөри иде ул. Чөнки акча шундый алдавыч ки, ул теләсә нинди изге кешене дә эздән яздыра, ди торган иде Чыңгыз хан. Һәм ул хак булып чыкты, Болгар аксакаллары аңа ихластан хезмәт итәләр. Аннары Чыңгыз хан сәүдәгәрләргә, имамнарга тияргә кушмады, хәтта аларны яклады, сугышчыларын калага таларга вә суешка кертеп җибәрер алдыннан, имам хәзрәтләренә, сәүдәгәрләргә, һөнәрчеләргә чыгарга кушты, шуннан соң гына яугирләрен каланы таларга кертеп җибәрде. Минем гаскәремне мин генә түгел, сәүдәгәрләр дә ашата, дип мактанырга ярата иде дөнья хакиме. Шуның өчен имам сәүдәгәрләрне рәнҗеткән нойонга кадәр җәзаның иң катысын бирер иде. Ә инде тирмәсенә якыннары, үҗәтләнеп, хата кылса, башкаларга гыйбрәт булсын дип, үз батырыннан тегенең билен сындыртыр иде. Бу инде – иң яман җәза. Билен сындырган кешене ташлап киткән җәйләүдә калдыралар. Үзе исән булса да, кул-аягы йөрмәс хәлдә калган бәндә берьялгызы кала, чөнки аңа берәү дә кагылырга кыймый, үзе үк шул көнгә калуы бар, ә теге бахыр төн килгәнне көтеп ята. Ташлап киткән җәйләүгә төнлә чүл төлкеләре, чүл бүреләре җыела, әлбәттә инде, кул-аяклары йөрмәс адәмне дә читләтеп үтмиләр. Бу үлемне Тәңре адәмгә күрсәтмәсен, шушындый үлемне күз алдына китерсә, Сүбәдәй үзе дә калтыранып, аркалары чымырдап китәр иде. Адәм ите ашап, аның тәменнән тәгаен исергән чүл бүреләрен, ач төлкеләрне, ерткыч кош-кортны ташландык җәйләүләрдә еш күрергә була. Шул төбәктә кунарга калсаң, төн буена улап чыгарлар, йокы бирмәсләр, хәтта атларына ташланырлар иде. Бу юлы әнә шул әрсезләнеп, кеше итен ашап исергән чүл бүреләре белән Сүбәдәйгә дә очрашырга туры килде. Барысына да үзе гаепле, үзе белән бер генә кишектинен дә алмады. Чөнки олуг хан фәрманын тизрәк ыстанына— төмәненә җиткерәсе килә иде. Бәхетле ел иде Сүбәдәйнең, ниһаять, болгар, ас, оруст халыкларының җирләрен яуларга рөхсәт алынды. Бигрәк тә Болгар җиренә ашкына иде ул. Анда аның Карлыгачы, угланы Ташбай. Башта Сүбәдәй баһадир бөтен көче белән Саксинга ташланыр һәм Бачман баһадирга шартнамә җибәрер – нәкъ Чыңгыз хан кебек: «Әмирләр, башлыклар вә күп халыклар хәбәрдар: мин сиңа Мәшрикътан алып Мәгърипкә кадәр бөтен Җир йөзен тапшырдым. Кем буйсына, шул кичерелә, кем каршы чыга, шул һәлак ителә». Уйгур хәрефләре белән язган ал тамгалы ярлыкны баһадир Бачман укый да укый, чөнки уйгур телен кыпчакларныкыннан аерып булмый, бер үк тел, бер үк лөгать. Бачман баһадир да каласын ташлап качар йә каршына чыгып сыгыныр. Аннары алар Болгарга таба кузгалырлар. Анда ул Карлыгачын табар. Тапмады Сүбәдәй туган илендә тынычлык. Хатыны Сөябел аны бөтенләй көтмәгән булып чыкты. Аннары янә бер хәл ачыкланды: Сөябел, ул яуда чакта, ир бала тапкан. Исәпләп карау бер дә аның файдасына булмады. Шуннан ни кылырга белми ары сугылды, бире сугылды да Сөябел аягына төште. Әйт, бала кемнеке? Чөнки үсмер малай бер дә аңа охшамаган иде, хәтта аз гына да. Тәүге кайткан вакытта ул моңа игътибар итмәгән иде, бала бар, йөри, йөгерә инде, ә бишектәге бишкә үзгәрә икән, хәзер ап-ачык күрде – бала аныкы түгел. Теге вакытта ук, Чыңгыз хан белән кайтканда ук, баланы чит кешедән тапкан булган. Хәер, анда да шиккә калган иде, хәтта, киңәшкә дип, Чыңгыз хан янына килде, ихлас күңелдән зарланды.