Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Хак, Чыңгыз хан, башкаларны тыеп, үзе хатын белән яу йөргәндә, җиһангирга сүз әйтә алмады, әмма абасы Җәбәй кыйган иде. Иллә Чыңгыз хан аңа: «Җиңгән илләрдә хатын-кызлар бетәрме, яуланган ил хатыннары өстендә аунаудан да зур бәхет юктыр, кабыргаларым», – дип, бик тиз авызын каплаган иде.

Күп тә үтми, Тәңре аны Карлыгач белән очраштырды. Каравыш кыз аның тәмам җелеген суырды, Җәбәй абасы кебек, тирмәсеннән чыкмый башлады. Янында Карлыгач булмаса, яшәвенең мәгънәсе бетәр кебек иде. Ә инде бер елдан Карлыгач бала да тапкач, куанычыннан үз-үзенә урын таба алмады.

Сүбәдәй кулларын баш астына куйды, күзләрен йомды. Корылтай булды, ул үз дигәненә иреште, ә менә гаиләдә бәхетен таба алмады. Аның каравы орышта һәрчак күктә очты, һәрчак җиңде, һәрчак өстен чыкты. Күрәсең, Тәңре аңа ике бәхетне бергә бирергә теләмидер. Карлыгачны табуы, аның углан бүләк итүе булды – болгарлардан җиңелде, бер күзен югалтып, калдык-постык гаскәре белән көчкә качып котылды.

Сөябел керде, пышан гына нидер әйтте бугай, әмма ирнең йоклавын шәйләп, аның янына тезләнде, бертын утырды. Сүбәдәй, ни теләсә дә, күзен ачмады, кулын сузмады, тыелды. Хәтта мәхәббәттә дә хәрбилеге өстен чыкты. Хатын күтәрелде, чәч толымындагы тәңкәләре зеңләп китте. Сүбәдәй күзләрен йомган булса да, Сөябелнең һәр хәрәкәтен тоеп, күреп торды. Ул көтте: Сөябел аның янына ятар, ятар да аңа сыеныр, тансыклавын сиздерер дип уйлады. Орыш кырында бер кылыч селтәү белән кеше башын чабып төшергән Сүбәдәй әгъзасын кузгатырга куркып ята иде. Аңарда ике гайрәт, ике көч кайнады: сикереп торырга да тансыклавын сиздереп егып салырга һәм тәүге вакыттагы кебек көч белән алырга, икенче теләге— чәч толымын урап тотарга да ярасыз җире калмаганчы камчы белән ярырга, йә булмаса кылычы белән урталай чабарга. Җанына тигән дошманнар белән ул еш кына шулай итәр иде.

Әмма һични кылмады, гүя башы, кулы, аягы үзенеке түгел иде – ята бирде.

Кайчан йокыга киткәнен ул хәтерләми. Мәгәр уянганда, Сөябел тирмәдә юк иде инде. Сүбәдәй сикереп торды, хәрбиләргә хас тизлек белән киенде. Биленә каеш-кылычын такты, хәнҗәрен элде, итек кунычына камчысын тыкты. Кая барасын ул әле белмәде. Тирмәдән чыкты. Баш көтүче тирмәсенә юнәлгән иде, аягы тартмады, кире борылды, Сөябелнең әнисе тирмәсенә юнәлде. Япманы күтәрде, керде. Түр якта чаршау артында әни кеше йоклый иде бугай, ә киез җәйгән идәндә, уйнаштан тапкан унике яшьлек угланын кочаклап, Сөябел йоклый. Сүбәдәй йоклап яткан Сөябелнең йөзенә бик озак карап торды, аның карашын тоепмы, хатын ыңгырашып куйды, чебен кугандай, битен сыпырды.

– Кияү, – диде пышан гына чаршау артыннан карчык. – Даның сатма, адәм көлдермә. Углан синеке. Ул кичә сиңа барган иде ич…

– Мин йоклаганмын, – диде Сүбәдәй. – Йоклаганмын. Мин бүген китәм. Күрергә теләсә, бала белән озатырга килсен. Хан йортыннан кузгалачакмын…

– Ярый, кияү, әйтермен. Килмәсә – үпкәләмә, адәм баласы мал түгел, муенына бау салып булмый.

– Хуш, анакай!

– Хуш, кияү. Ак юл сиңа!

Дүрт ат, дүрт җан һәм ул – Сүбәдәй баһадир. Атларны ул еш алыштырды. Бу юлдан ул дүрт-биш тапкыр килде. Рәхмәт Чыгытай ханга – шалты юлын үз кулына алды. Һәр шалтыда кунарга, атларны алыштырырга була. Ләкин Сүбәдәй кола биясенә атланмады һәм үзеннән дә калдырмады. Кола бия аның өчен баһадир билгесе дә иде.

Далага чыкканчы алдан чапкынны җибәрде. Чапкынһәр шалтыга хәбәр итеп тора: Сүбәдәй баһадир килә. Шалты хезмәтчеләре ким дигәндә аны йөзбаш белән көтәләр, ә ул берүзе килеп төшә. Аны һәр шалтыда ашаттылар, эчерделәр, хәтта артыгы белән кадерләделәр. Аларның йөгерешеп йөрүләре Сүбәдәй баһадирга да күчте. Ул ашыкты, бер-ике шалтыга хәтта кермичә китте. Аның тизрәк Күнбай бәк ыстанына җитәсеһәм, корылтай карарын ирештереп, яугирләрен шатландырасы килде. Алар бит инде Болгар капкасы янына җиттеләр, ачып керәсе генә калды. Язган итсә, көздән дә калмый ул Карлыгачын коткарыр. Онытмагандыр әле Сүбәдәен. Онытып буламы, аларның уртак җаннары бар лабаса – Ташбай. Ташбае күптән йә йөзбаш, йә меңбаштыр инде. Күрәсе һәм бер багасы иде үзенә. Кемгә охшаган икән? Үрәктәй кебек ят һәм Сүбәдәйнең чалымы да булмаган углан түгелдер, суеп каплагандай Сүбәдәйдер. Шулай булмый мөмкинме, бит алар бер-берсен яратыштылар.

Җәй Маймыл елында ашыгып килде. Күптәнме генә елгалар ташып, ташулар китеп, болын-тугайлар су белән тулган иде, хәзер исә теләсә кая тукта – ямь-яшел, хәтфәдәй үлән. Әле булса хәтерендә Сүбәдәйнең: Чыңгыз хан, Бохараны алгач, бар булган яшел төстәге келәмнәрне үзенә җыйды һәм тирмәләренә шушы яшел төстәге келәмнәрне җәйдерде һәм итекләрен салды да, яланаяк килеш хозурланып, шул келәмнәрдә йөрде. Келәмнәрне хан үзе белән Күрәләнгә алып кайтты, олау-олау кайтарылган келәмнәрнең икесе Сүбәдәйгә тигән иде. Сүбәдәй аларны нәкъ Чыңгыз хан кебек тирмәсенә җәйдерде. Баш көтүче Сөябел белән шул келәмдә аунаганнардыр инде…