Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Кол Гали, дога укый-укый, өйгә керде, шәмнәренә ут алды һәм өстәл янына утырды, һәм шундый фикер агышы тойды ки, гүя каләмен кемдер йөртеп барыр иде.

Күңеле Ләйлә һәм аның анасы Зөлхидәдә булса да, каләм очына инде күптән языла башлаган, мәгәр һаман тәмамланмаган Йосыф кыйссасы килде.

Каләме туктамады, бары тик шәм мае бетеп, күзләре күрмәс булгач кына, урынына барып ятты һәм йокы аралаш үзалдына: «Иртәгә Ләйлә белән Ага Базарга барырлар, үзенә нинди күлмәк-кием тели, алырлар. Капчык кебек күлмәк килешмәс аңа, затлы тукымадан булса да. Безнең Болгар халкы җиң очларын, итәкләрен кат-кат балитәкләп, күзгә ташланырлык матур һәм төрле төстәге тукымадан тектерә. Болгар халкы угызлар түгел, бу халык, бер телдә сөйләшсә дә, бер дингә табынса да, үзгәрәк тереклек итә, биредә кышы да усалрак, җәе дә гүзәлрәк һәм хозуррак була, болындагы чәчкәләр кебек хатын-кызларыбыз да чуаррак киенергә ярата», – дип уйлады.

Һиҗри белән 633 елның Җөмәдел-әүвәл аенда, Маймыл елында Дәшти Кыпчакның һәм шул төбәктәге олысларның калаларын яулап алырга тиешле ханнар вә угланнар: Түләй хан ыруыннан Мәнгү ханның угланы Бүчек, Үгәдәй хан ыруыннан Гүйәк ханның өлкән угланы һәм аның туганы Кадан, Чыгытай балаларыннан Бүри, Байдар һәм Чыңгыз хан малайлыкка алган Күлкән, Җучи хан уллары – Батый хан, Урда хан, Шәйбан хан, Тангут хан һәм корыч баһадир Сүбәдәй, янә берничә нойон җитәкчелегендәге төмәннәр, Каракорымнан чыгып, көнбатышка таба кузгалдылар. Җәйге матур айларны алар юлда үткәрделәр, ә көзен Җучи олысының көнбатыш тарафларын саклаган һәм Болгарны борчып торган Сүбәдәй баһадир белән Күнбай бәк төмәннәренә килеп кушылдылар. Бу хакта Илһам ханга Биккол хәбәр итте. Тагын бер атнадан янә бер хәбәр килеп иреште: монголларның төп чирүендә 160 мең яугир тупланган.

Әнә шул көч Маймыл елының көзге айларында Саксинга ябырыла. Атна дигәндә, монголлар Саксин каласын алалар, әБачман баһадир үзенең сугышчылары белән Сөмбелә каласына качып китәргә мәҗбүр була.

Илһам хан ныгытылган каланы һәркөн чыгып карады, гаскәриләрен тикшерде, тупларны күздән кичерде. Кирмәннең кала кальгасына җитү өчен генә дә, баганалар очлап утыртылган дүрт үрне үтәргә, су тутырган канал-арыкны кичәргә кирәк булачак иде. Бу араны гына үткәндә дә, дошманга туплардан атарлар, ут яудырырлар. Каланың беренче кальгасын үткән хәлдә дә, эчке кальга бар, анда янә туплар куйдырды Илһам хан. Һәр кальгада уналты манара, һәр манарада иң оста тупчылар. Нәкъ менә алар монголларны ерактан утка тотачаклар. Кирмән-кальгага кермәгән һәр мәхәллә дә үзенә күрә ныгытылган иде. Габдулла угланы ныгытып яткан Биләр дә Болгардан калышмый, әлбәттә, Кашан да, башка шәһәр-калалар да. Шуның өчен Илһам хан тыныч иде. Әйе, алар дошманга каршы торырлар. Ярты елга түзәрлек азык-төлекләре бар, кое-чишмәләрне көн-төн иң ышанычлы гаскәриләр саклыйлар. Артык баһадир Болгар каласында Ташбай угланны гына калдырды, ә хан оныгы Хансөярне Казанга җибәрде. Илһам хан баһадирга кысылмады, ул – гаскәрбаш, кемне кая куярга ул җавап бирә иде. Саксинны алгач, әлбәттә инде, монголларга шактый сыек ныгытылган Сөмбелә каласын алырга кыен булмас. Әмма һәр каланың дивар буйларында йөзләрчә генә түгел, меңнәрчә яугирләре ятып калыр. Әнә шулай болгарлар монгол сугышчыларының гайрәтләрен алырлар һәм тегеләр йә солых төзергә, йә борылып кайтып китәргә мәҗбүр булырлар. Болгар иленең башкаласын хан үзе һәм уң кулы – баһадир Артык саклаячак. Хан аңа ышана, монголларны бер тапкыр гына кыйнамаган. Илһам хан абасы Хаҗи әмир белән атнага бер хәбәрләшеп тора, ул Кашанга күчеп килгән иде. Ибраһим каласында үз алае белән Баян баһадир, Җүкәтау белән Шайтан каласында Җик Мәргән, Казанда хан оныгы Хансөяр, чирмеш һәм ар морзалары дошманны урман-болын яклап борчып торырга каралган иде. Илһам хан эрҗә баһадиры Пургас, Сувар каласы баһадиры Бортас, чуваш кардәшләр баһадиры Алатыр белән элемтәгә керде, алар да башкаланы яклашырга килергә вәгъдә бирделәр. Шул ук вакытта үз калаларын да күздән яздырмаслар, иншалла. Кичке якта сәүдәгәр Биккол белән Мәүлә Хуҗадан янә хәбәр китерделәр. Ләкин Илһам хан башкалага бары тик утыз мең тирәсе генә гаскәри сыйдыра алды. Сәүдәгәрләр, корал тота алмаган һөнәрчеләр гаилә-балалары белән төньяк тарафына – урманлы төбәкләргә озатылды. Калада аш-су әзерләүче, яралыларны караучы хатын-кыз һәм табиблар гына калдырылды. Әлбәттә, тимерчеләр, корал ясаучылар, тупчылар, грек уты атучылар – барысы да Артык баһадир карамагында калдырылды.