Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5

Йөзе елмаюга җәелгән Шаһгали хан аягүрә басты һәм әүвәл олан кенәзгә, аннары анасына кат-кат баш орды һәм, бил бөгә-бөгә, тәпен-тәпен артка, ишеккә таба чигенде.

Атна-ун көннән кенәгинә Елена Глинская Фатыйма ханбикәне янә үз өенә кунакка дәштерә. Шаһгали җәмәгате Фатыйманы Мәскәүнең дәрәҗәле бай хатыннары каршы алалар. Бөек кенәгинә кунакны болдырга чыгып үзе каршылый. Иреккә чыгарылган хатын белән кенәгинә кушкуллап күрешәләр. Кенәгинә кунакны ияртеп түр якка алып керә. Табынга утырышалар. Шулчак өйгә олан кенәз килеп керә, аны барчасы да аягүрә басып каршы алалар. Олан кенәз бай хатыннарына бөтенләй игътибар итмәстән Фатыйма ханбикәгә сәлам юллый һәм түргә, анасы янәшәсенә утыра. Табын караучы киленнәр берсеннән-берсе затлы ризык-нигъмәтләр ташыйлар, хәтта өстәл уртасына кыздырылган чучка баласы куела. Әмма аңа Фатыйма ханбикә хәтта күтәрелеп тә карамый. Бөек кенәгинә кунак каршына әле моны, әле тегене куярга куша.

Тукта әле, ир-канаты төрмәгә утырткан ханны вә ханбикәне азат итеп, аларны үз тарафына дәшеп, сыйлау вә кыстау һәм хәтта бүләкләү нигә кирәк булды икән кенәгинәгә? Әлбәттә, сәяси яктан ир-канатыннан да ныграк дагаланган Елена Глинская хан белән ханбикәне тикмәгә генә кунак итми иде. Максаты изге – ничек тә бу ике кешене үз кулына төшерү һәм Казан әтрафына өстерү, ягъни татар халкын икегә, өчкә, кирәк икән, дүрткә бүлеп, бер-берсенә каршы котырту, үзара сугыштыру. Казанлылардан йөз чөергән татарлар аңа кирәк, бик кирәк, мәрхүм ире моны аңлаган, әмма кадерен белмәгән, хан кадәр ханны Аккүлгә сөргән һәм моның белән зур хата ясаган, тәхетне кулына төшергән Елена моны эшләмәс, үз сәясәтен булдырыр, казанлылардан качкан, казанлылар белән аркадаш булмаган татарлар күңеленә ачкыч табар һәм үз максатына ирешер – Казанны үзенеке итәр, бәлкем әле, шул ук шыксыз Шаһгали ханны Казан тәхетенә утыртыр. Фатыйма ханбикәне табынга дәшкәннән соң, Елена Глинская тәмам инанды – Шаһгали ханга ышанырга була, ул Җангали түгел, үтә ялагай, үтә хөсет, үтә мал ярата, тар күңелле, вакчыл, юк кына бүләккә дә сабый балаларча кинәнә, нарасыйлана, ышана.

Шул хәлгә ике-өч көн дә үтми, кенәгинә Елена Глинская Шаһгали ханны үз янына дәштереп ала һәм Кирмән-калага барып, үзенә тәгаен татарлардан гаскәр оештырырга куша, әлбәттә инде, Шаһгали ханның саранлыгын, бүләкләргә хөсетлеген белеп, акчаны да мул бирә, хәтта коралны да кызганмый. Кенәгинә аңлый, ул бары тик Шаһгали ханны Казан тәхетенә утыртып кына, Казанны үз йорты итә ала. Аннары нигә әле аңа Польша короленә каршы сугышырга – чыгышы аннан, аннары, янә Римга йөз тотсалар да, христианнар, кардәшләр. Ә менә мөселманнарның терәге булган Казанны үз йорты итү бөтен мөселман дөньясын Төньякка таба йөрүдән мәхрүм итәчәк, ул гынамы, бөтен Көнчыгыш базарларына юл ачылачак. Кыскасы, бөек кенәгинә Елена Глинскаяның максаты вә теләге изге иде, шуңа күрә, соңарыбрак булса да, Польша белән, Ливония илләре белән солых төзергә һәм бөтен көчне Казан өстенә юнәлтергә дигән нәтиҗәгә килде. Бу хакта ул, күпләргә сәеррәк тоелса да, иң әүвәл улы олан кенәз белән киңәште, аннары сөйгәне Иван Телепнёв белән, шуннан соң гына Дума боярлары белән. Барысы да кенәгинә белән килештеләр – Казанны үз итү һәммәсенең дә хыялы иде, казанлыларга үч итеп, Мәкәрҗә базарын ачу урыс сәүдәгәрләренә бер дә уңай булмады, киресенчә, гасырлар буена килгән сәүдә юллары өзелде, бигрәк тә Мәскәү, Новгород, Владимир сәүдәгәрләре алыш-бирештән мәхрүм калдылар, шул сәбәпле байлар белән сәүдәгәрләр арасында җитди аңлашылмаучылык туды.

Ике якка да илчеләр йөри торгач, кенәгинә Глинская Швеция короле Густав Ваза белән солых төзүгә иреште. Солыхта шундый шартлар бар иде: шушы рәсми кәгазьгә Швеция короле һәм Рәсәй кенәзе кул куюга, король Густав Ваза Ливония белән Литвага ярдәм итүдән туктый, һәм ул шулай булды да. Швеция короле Ливония белән Литвадагы гаскәрен алып китүгә, урыслар уңышка ирешә башладылар. Хәтта сөйгәне Иван Телепнёв та шул тарафта көчен сынап кайтты. Елена аны зар-интизар булып көтеп алды, һәлак булып, орыш кырында ятып калыр дип коты алынды. Ходай аның моң-зарын тыңлады – Иван Телепнёв сугыштан исән-имин әйләнеп кайтты, ошбу куанычтан бөек кенәгинә бөтен халык алдында сөйгәнен җиңү белән котлады.

Чәчкә кебек вакытта иреннән калган Елена Глинская гаять дәрәҗәдә оста сәясәтче булып чыга. Ул үткәргән реформалар тәүге кенәзләрнең төшләренә дә керми. Иң зур вә кәттә сәясәте – Төркия солтаны белән сәүдә итүгә ирешә. Көче-куәте белән даны дөньяга таралган Сөләйман Кануни солтанга Рәсәй кенәгинәсе Елена Глинская бүләк итеп кеш тиреләреннән тегелгән юрган-җәймәләр җибәрә. Шушы җәймәләрдә яшь хатыны Хөррәм белән йокларга яраткан Сөләйман Кануни Рәсәй кенәгинәсе Еленаның бүләген беркайчан да онытмый. Украина изге атасының кызы кол хәлендә Төркиягә эләгеп, солтан сараена үтеп керә һәм Сөләйман Кануни аңа гашыйк булып, пәрвәр ир-атка кияүгә чыга. Нәкъ шул заманнарда Казаннан ярдәм сорарга Сәхиб Гәрәй хан килә. Үз аягы белән килә, чөнки Рәсәй дәүләте, яу артыннан яу йөреп, тәмам теңкәсенә тиеп беткән була. Зур өмет белән килә Сәхиб Гәрәй хан Сөләйман Кануни каршына. Әмма ханның өметен акламый солтан – ярдәм итү генә түгел, ханны үз сараенда тоткарлый. Һәм моны ул вәзире Ибраһим һәм солтаншасы Хөррәм үтенече белән эшли. Ә бит Сәхиб Гәрәй Сөләйман Канунидан туплар, мылтыклар, дары-корал сорарга, ислам дөньясына ярдәм итәргә кирәк, юкса кяферләр, көчәеп, сезгә дә җитәрләр дигән фикер белән килә. Ләкин ул белми, бу вакытта солтанның вәзире Ибраһим һәм солтанша Хөррәм аны бу адымыннан ваз кичтерәләр, имеш, безнең дошманыбыз Мәскәү дәүләте түгел, ә Дунай буе илләре һәм Родос. Сөләйман Кануни киләчәктә Рәсәйнең нинди куәтле ил буласын белми, белергә сәләтле дә булмый. Әйе, заманында атасы Фатих Истанбулны яулый, Сәлим – Сирияне, Мисырны. Солтан Сөләйман Дунай һәм Родос тирәләрендә таптана, ә югалтуның исәбе-хисабы юк. Ә бит аңа умыртка сөякләре каткан христиан илләре урынына исламга йөз тоткан кан кардәшләрен яклау кулайрак булган булыр иде. Казаннан соң— Әстерханның, ары таба Кырымның китүен ул күз алдына да китерми һәм китерергә сәләтле дә булмый, күрәсең.