Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5

Олуг Мөхәммәд Василий кенәзне Ягъкуб угланына түгел, Касыйм угланына биреп җибәрә. Бу углан, кенәздән тиешле салымны алып, атасына – Казанга юллап торырга тиеш була. Әүвәл башта атасының үтенечен төгәл үтәп килсә дә, Касыйм хан вәгъдәсендә тормый, атасы вафат булганнан соң, тиешле ясакны Казанга җибәрми башлый. Олуг Мөхәммәдтән соң Казан тәхетенә утырган угланы Ягъкуб көтмәгәндә вафат булып, аның урынына угланы Мәхмүд хан утыра. Бу хан абасыннан һәм мәскәүлеләрдән ясак таләп итә. Олуг Мөхәммәд оныгы Мәхмүд хан Касыйм каласында утырган агасына ясак түләүне бик катгый куйган, күрәсең, ясак Казанга килә башлый. Шуңа карамастан Мәхмүд хан, салымны төгәл салмадылар дип, Өскәй каласына барымта йөри һәм кала түрәләренә салымны Казанга салырга куша. Кала түрәләре хан белән килешә. Шуннан соң Мәхмүд хан Муром һәм Владимир калаларына юнәлә, Казанга салым салырга риза булмаган түрәләр белән бәхәскә керә, алар белән орыша, кала-авылларны талый һәм иленә исән-имин әйләнеп кайта. Ошбу чор өчен шактый гайрәтле булган хан көтмәгәндә 1463 елда вафат була. Казан тәхетенә мәрхүм ханның угылы Хәлил утыра. Ләкин 1467елда яшь ханны кемнәрнеңдер котыртуы буенча бертуганы Ибраһим атлы ханзадә үтерә һәм тәхетне били. Әнә шулай туган туганны үтерү чире Алтын Урдадан Казанга күчә. Әйтергә кирәк, Ибраһим хан Казан тәхетендә унтугыз ел хакимлек итә. Ибраһим хан вафат булганнан соң, Казан тәхетенә Илһам хан утыра. Ошбу хөкемдар Зөя буендагы сугышта урысларга әсир төшә. Эш шуңа барып җитә ки, урыслар Казан каласын ала. Илһам ханны исә балалары вә гаиләсе белән Вологда зинданына сөрәләр. Илһам ханның кешеләре һәм күпсанлы гаиләсе шунда урыслар тарафыннан үтерелә, чөнки аларның һәммәсе дә чукынудан баш тарта. Казан тәхетендә тугыз ел буена гадел вә тугры хакимлек кылган хан гомер юлын әнә шулай тәмамлый. Йа Хода, тарихны искәрә китсәң, акылдан шашмалы икән бит. Ниһаять, Йосыф бәк моңа чик куяр. Моның өчен ул теләсә нинди яманлыкларга да барыр. Казан тәхетендә киләчәктә Йосыф бәк дәвамы утырырга тиеш. Әйе, Казанда да, Сарайчыкта да, Әстерханда да, хәтта Кырымда да, урысның борын төбендәге Кирмән-калада да.

Бүген Кырым тәхетендә Миңле Гәрәй утыра. Казанга күзе кыза икән. Бер уйлаганда, аның да Казанга хакы бар кебек. Чөнки Йосыф бәк барысыннан да хәбәрдар иде. Ир-канаты үлгәч, гүзәл хатын Нурсолтан Кырым ханы Миңле Гәрәйгә кияүгә чыга. Ошбу никахтан Сәхиб Гәрәй туа. Туран дөньясының гайрәтле ханы Шәйбани үлем түшәгенә яткач, ни сәбәпледер Мөхәммәтәмин ханга үзенең атаклы җырчысын җибәрә. Даны туран дөньясына таралган Галәм Шади атлы бу җырчы Мөхәммәтәмин ханга Шәйбани ханның соңгы үтенечен җиткерә: «Миңле Гәрәй илә Нурсолтан никахыннан туган Сәхиб Гәрәйне Казан тәхетенә димлә вә вәгазьлә». Аты-даны туран дөньясына таралган Шәйбани ханның үтенечен Мөхәммәтәмин хан җиргә салып таптамый – тәхетен Кырымнан килгән Сәхиб Гәрәйгә калдырырга ризалыгын белдерә. Сәхиб Гәрәй Казанга 1515 елда килә. Ә инде дүрт елдан, изге тәхетне ни сәбәпледер энесе Сафа Гәрәйгә калдырып, Истанбулга китә.

1518 елның салкын кышында якты дөньядан киткәннән соң, Казан тәхетенә килеп утырган Сәхиб Гәрәй ханның бу хәлен берәү дә аңламый, әлбәттә. Мәгәр нәкъ менә шул хан, Казан тәхетендә утырганда, татар бәк-морзаларына ярлыклар өләшә, ясак-салым җыюны җайга сала, ил чикләрен ачыклый. Бик күп ханнарны күреп тә, берәүсеннән дә игелек тапмаган Казан халкы Сәхиб Гәрәйне үз итә, җибәрмәскә тели, иллә нишләмәк кирәк, хаҗга барам дипме, Истанбул солтаны Сөләйман Канунидан ярдәм өмет итепме киткән хан кабат Казанга әйләнеп кайтмый. Шул хәлдән соң күп тә үтми, урыс тарафдарлары – алатлар абасы урынына Казан тәхетендә утырган Сафа Гәрәйне кууга ирешәләр, ә Казан тәхетенә Шәехәүлияр угланы Җангалине дәшәләр. 1516 елда Кирмән-калада туган Шәехәүлияр угланы Хангали ханзадә Йосыф бәкнең кияве булмакчы. Бу хәл тормышка ашканда, бик ихтимал, Казан-Нугай җирләрен бер итәргә дә мөмкинлек туар. Моны казанлылардан бигрәк Йосыф бәк үзе тели. Шулай булгач, тәвәккәлләргә кирәк. Дөрес, ниятенең барып чыкмавы да бар, чөнки, юлга аркылы төшкән багана кебек, ике арада Исмәгыйль энесе тора. Иллә, иншалла дип әйтик, ул да иманын урыска сатып бетермәгәндер әле. Әйе, урыс кенәзенең үлеме, Казан ханы Җангалинең сөекле кызы Сөембикәгә өйләнүе туран дөньясы өчен хәерле сәгатькә булып куюы бар. Ахыр әлхәмдүлилләһи шөкер диясе генә кала. Әйе, тапкан малны түгү-чәчүгә караганда, булганны һәм керергә торганны учыңда тоту мең тапкыр файдалырак булыр. Тик болай гади вә өстә ята дип уйласак да, Йосыфҗан, ашыкма, ниятең яшер, белемнең татлы чагы, акылның камил мәле. Йа Рабби, изге сәгатьләрдә генә була күрсен…