Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

І так кідаўся, дурэў, граў, пяяў, змяняў намеры, змяняў цытры, змяняў сваё жыццё і жыццё свету ў нейкую недарэчную мрою, фантастычную і страшэнную адначасна, у гучнае буянства надзьмутых слоў, дрэнных рыфмаў, стогнаў, слёз і крыві, а прымеж таго хмара на Захадзе расла й магутнела з кожным днём. Мера была перабрана, блазноцкая трагікамедыя набліжалася, відаць, да свайго канца.

Калі весткі пра Гальбу і прылучэнне да паўстанцаў Гішпаніі дайшлі да ягоных вушэй, закіпеў закатнаю сярдзітасцю й шалёнасцю. Бразнуў чары аб стол пры банкеце, перавярнуў стол і выдаў загады, якіх ні Геліюс, ні сам Тыгэлін не смелі выканаць: вымардаваць галаў, што жывуць у Рыме, пасля йшчэ раз падпаліць горад, выпусціць звяр’ё з арэнарыяў, а сталіцу перанесці ў Александрыю. Гэта выдавалася яму вялікім геройствам, годным подзіву ды не цяжкім. Але дні вялікамагутнасці ягонай ужо мінулі, і нат судзейнікі даўных злачынстваў пачалі глядзець на яго, як на шалёнага.

Смерць Віндэкса і разлад збунтаваных легіяў, казаў бы, зноў перацягвалі шалю на ягоны бок. Ужо новыя банкеты, новыя трыумфы і новыя прысуды запавешчаны былі ў Рыме, калі нечакана аднае ночы на запененым ліхачы прылятае з прэторыянскага лагеру пасланец з дакладам, што ў самым горадзе войска падняло сцяг бунту і агалосіла Гальбу цэзарам.

Цэзар спаў падчас прыбыцця пасланца і, прачнуўшыся, дарэмна клікаў прыбочнае варты, што ахоўвала начамі ягоную камору. У палацы была ўжо пустка. Нявольнікі толькі рабавалі ў далейшых куткох усё, што трапляла пад руку. Але ягоная прысутнасць напалохала іх, а ён блукаўся адзінокі па ўсім доме, напаўняючы яго крыкам трывогі і роспачы.

Урэшце, аднак, вызвольнікі Фаон, Спірус і Эпафродыт прыскочылі яму на ратунак. Намаўлялі, каб уцякаў воміг, як стаіць, але ён дурыўся шчэ спадзевай. А што, калі б убраны ў жалобу прамовіў да сенату? Ці ж сенат не ўзяў бы пад увагу ягоных слёз і красамоўства? Калі натужыць усе свае сілы рэторыкі і акторства, ці ж хто-небудзь у свеце здолее слухаць яго абыякава? Ці ж бы яму не далі хоць прэфектуры ў Егіпце?

А яны, падхалімцы, не смелі й цяпер запярэчыць, толькі асцерагалі яго, што пакуль здолее дайсці да Форума, народ разарве яго на кавалкі, і загразілі: калі воміг не сядзе на каня, дык і яны пакінуць яго.

Фаон ахвяраваў яму прытулак у сваёй вілле за Намэнтанскаю брамаю.

Праз момант паселі на коні і, панакрываўшы галовы плашчамі, паімчаліся на край гораду. Ноч бялела. На вуліцах кішэў, аднак, ужо рух, запавяшчаючы паважнасць хвіліны. Ваяры то паадзінкава, то невялікімі аддзеламі рассыпаліся па горадзе. Недалёка абозу цэзараў конь рвануў нечакана ўбок, спудзіўшыся трупа. З галавы ехаўшага асунуўся плашч, і ваяр, які ў той жа хвіліне прасунуўся вобак яго, пазнаў манарха, але, збянтэжаны неспадзяваным спатканнем, аддаў яму ваярскі гонар. Праязджаючы міма абозу прэторыянаў, пачулі гром воклікаў на гонар Гальбы. Нэрон сцяміў урэшце, што канец ягоны недалёка. Апанаваў яго страх і пакуты сумлення. Скардзіўся, быццам бачыць перад сабою цемру, моў чорная хмара, а з тае хмары вышчэрваюцца да яго твары маткі, жонкі, брата. Зубы ляскалі ад жаху, а ўсё ж камедыянтская душа ягоная і тут як бы бачыла нейкі чар трагізму хвіліны. Быць усёўладным валадаром свету і страціць усё выдавалася яму зенітам трагедыі.

І, верны самому сабе, разыгрываў галоўную ў ёй ролю да канца. Апанавала яго похатная гарачка цытатаў і жада перадачы ягонага майстэрства нашчадкам. Сягды-тагды крычаў, што хоча паміраць, і заклікаў Спікула, які найзручней за ўсіх гладыятараў забіваў. Часамі дэкламаваў: «Маці, жонка, айцец на смерць мяне ўзываюць!» Проблыскі надзеі будзіліся часамі, аднак, у ім, пустыя, дзіцячыя. Бачыў ідучую да яго смерць і адначасна не верыў у яе. Намэнтанская брама была адчынена. Едучы далей, прасунуліся міма Острыянума, дзе Пётр навучаў і хрысціў. На світанні былі ў вілле Фаона.

Там вызвольнікі не хавалі ўжо перад ім, што пара памерці, дык загадаў капаць сабе яму і лёг на зямлі, каб знялі акуратную меру. Глядзеў на выкіданы з ямы пясок і калаціўся ад страху. Наліты твар ягоны збялеў, пот выступіў на лбе, бы крапліны ранняе расы. Ацягаўся. Мярэчыў трэмолавым акторскім голасам, што яшчэ пара не падаспела, дый зноў давай цытаваць. У канцы прасіў, каб яго спалілі. «Што за мастак гіне!» — бедаваў жахліва.

Прымеж таго, прыскочыў пасланец Фаона з дакладам, што сенат выдаў на забойцу бацькоў ужо прысуд, і што патрыцыда [93] Забойца бацькоў (лац.). будзе ўкараны паводле даўняга звычаю.