Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

Бяседнікі, гледзячы на гэныя два белыя трупы, падобныя да цудных статуяў, зразумелі добра, што з імі разам гіне адзінае толькі, што засталося іхняму свету — паэзія і краса.

Спачатку бунт галійскіх легіяў пад верхаводствам Віндэкса не выдаваўся надта грозным. Цэзар меў толькі трыццаць першы год, і ніхто не смеў спадзявацца, каб свет так хутка вызваліўся з-пад людажэра, што ціснуў яго. Прыгадваліся даўнейшыя бунты сярод легіяў, якія, аднак, праходзілі, не спрычыняючы змены ўладаў. Так, за часаў Тыбэрыя Друзус супакоіў розрух легіяў Панонскіх, а Германік — Надрэйнскіх. «Дый хто ж бы, — талкавалі людзі, — мог узяць пасля Нэрона ўладу, калі ўсе амаль нашчадкі боскага Аўгуста выгінулі падчас ягонага панавання?» Іншыя, гледзячы на калосы, прадстаўляючыя яго як Геркулеса, мімахоць уяўлялі сабе, што няма сілы, якая б зламала такую магутнасць. Былі й такія, якія ад часу выезду ў Ахайю тужылі па ім, бо Геліюс і Палітэтэс, якім даверыў урадаванне над Рымам ды Італіяй, гаспадарылі яшчэ крывавей, чым ён сам.

Ніхто не быў пэўны жыцця й маёмасці. Права перастала бараніць людзей.

Загасла людская годнасць і сумленнасць. Расслабеніліся жанімскія сямейныя вузлы, а спаршывелыя сэрцы не смелі дапусціць нат надзеі. З Грэцыі даходзілі чуткі пра нечуваныя трыумфы цэзара, пра тысячы каронаў, якія здабыў, і тысячы спаборнікаў, якіх паканаў. Свет выглядаў як адно бессаромнае буянства, крывавае і блазноцкае, а адначасна ўшчапілася перакананне, быццам прыйшоў канец сумленнасці й рэчаў паважных, а прыспела пара танцу, музыкі, распусты, крыві, ды што так ужо мусіціме плысці жыццё. Сам цэзар, якому бунт адчыняў дарогу да новага грабежніцтва, мала клапаціўся збунтаванымі легіямі і Віндэксам, а нат часта з гэнае нагоды выказваў сваю радасць.

І з Ахайі не хацеў выязджаць, ажно калі Геліюс данёс яму, што далейшае адцягванне павароту можа спрычыніць дэтранізацыю, выехаў у Неапаль.

Там зноў граў і пяяў, пушчаючы міма вушэй весткі пра штораз больш грозны ход справы. Дарэмна Тыгэлін талкаваў яму, што даўнейшыя бунты легіёнаў не мелі правадыра, а цяпер стаіць на чале муж Аквітанскага каралеўскага роду, ды прытым слаўны і дазнаны ваяўнік. «Тут, — адказваў Нэрон, — слухаюць мяне грэкі, якія адны толькі слухаць умеюць, ды якія адны толькі годныя маёй песні». Тлумачыў, што першым ягоным абавязкам — мастацтва і слава. Але, калі ўрэшце дайшла да яго вестка, што Віндэкс назваў яго марным мастаком, скочыў і выехаў у Рым. Пятроніевы раны, загоеныя ў Грэцыі, закрывавіліся ў ягоным сэрцы нанава, і маніўся ў сенаце шукаць справядлівасці за так нечуваную крыўду.

У дарозе, напаткаўшы групу, вылітую з бронзы, прадстаўляючую галійскага ваяка, паваленага рымскім рыцарам, уважаў гэта за добрую варажбу і ад гэнай пары, калі згадваў збунтаваныя легіі і Віндэкса, дык толькі дзеля блазноцкае наругі над імі. Уезд ягоны ў горад зацміў усё, што дагэтуль бачыў свет.

Уехаў на тым самым возе, на якім калісь Аўгуст адбываў трыумф. Збурылі адзін лук цырку, каб адкрыць уваход для працэсіі. Сенат, рыцары і незлічоныя грамады збегліся на яго спатканне. Сцены дрыжалі ад воклічаў: «Вітай, Аўгусце, вітай, Геркулесе! Хай жыве боскі, адзіны, Алімпійскі, Фытыйскі, несмяротны!» За ім неслі здабытыя вянкі, назовы гарадоў, дзе трыумфаваў, і выпісаныя на табліцы імёны спаборнікаў, якіх паканаў. Нэрон сам быў упоены і пытаў з расчуленнем акружаючых яго аўгустыян: чым быў трыумф Юлія Цэзара ў параўнанні з ягоным трыумфам? Думка, каб жа на такога мастака-паўбога хто з смяротных адважыўся падняць руку, не хацела месціцца яму ў галаве. Пачуваўся іставетна Алімпійскім і праз гэта бяспечным. Энтузіязм і бурлівасць натаўпу падбуралі й яго. Сапраўды, магло выдавацца ў дню ягонага трыумфу, што не толькі цэзар і горад, але свет увесь збіўся з глузду.

Пад краскамі й кучамі вянкоў не ўмеў ніхто дагледзець пропасці. Таго ж яшчэ вечара калюмны й сцены пакрыліся напісамі, у якіх цэзару вытыкана людажэрства, пагражана блізкаю помстаю і высмейвана ягонае мастацтва.

З вуснаў да вуснаў хадзіў сказ: «Патуль пяяў, пакуль не збудзіў пеўняў» [92] Gallus — на лаціне гэтае слова абазначае і пеўня, і гала (лац.). .

Трывожныя весткі абеглі горад і раслі да неймаверных памераў. Аўгустыянаў агарнула трывога. Людзі з няпэўнасці, што прынясе будучыня, не смелі выяўляць жаданняў і надзеі, не смелі адчуваць і думаць.

А ён і далей жыў толькі тэатрам і музыкай. Цікавілі яго новавыдуманыя інструменты музычныя і новы вадзяны арган, з якім рабілі доследы на Палатыне. У здзяціненай, бязраднай ды бяздзейнай галаве ўяўляў сабе, што далёка сягаючыя ў будучыню намеры спектакляў і відовішчаў адвернуць тым самым небяспеку. Найбліжэйшыя, бачачы, што замест турбавацца пра спосабы й войска стараецца толькі знайсці сказы, трапна малюючыя пагрозу, згубілі толк. Іншыя думалі, што толькі заглушае сябе і другіх цытрамі, маючы ў душы трывогу й разлад. І праўда, учынкі ягоныя сталіся гарачкавымі. Штодзень тысячы намераў пралятала яму праз голаў. Іншы раз зрываўся, каб выбегчы супраць небяспекі, загадваў пакаваць на вазы цытры й лютні, узбройваць маладыя нявольніцы на манер амазонак, а адначасна збіраць легіі з Усходу. А часамі зноў здавалася яму, што не вайною, а песняй паложыць канец галійскім закалотам. І ўсміхалася яму душа да таго відовішча, якое было б наступствам паканання песняю ваякоў. Вось легіяністы абступяць яго з слязьмі ўваччу, а ён заспявае ім эпініцыюм, пасля якога пачнецца залатая пара для яго і для Рыму. Часамі зноў дамагаўся крыві; часамі вырашаў абмежавацца толькі да ўладарства ў Егіпце; прыгадаў пра варажбітаў, якія прарочылі яму панаванне ў Ерузаліме, або расчуляўся думкай, што, як вандроўны спявак, зарабляціме на штодзённы хлеб, а гарады і край уганаруюць у ягонай асобе ўжо не цэзара, кругасветнага валадара, а небывалага песняра.