Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

Вініць заціснуў кулакі, што аж пазногці яму ўрэзаліся ў далоні, бо адчуў, што ўсё бачанае і перажытае дагэтуль, уся любасць і боль змяніліся ў ім у вадну жаду смерці.

Нараз тут жа вобак яго адзываецца знячэўкі голас загадчыка Гнілых Ямаў: — А колькі маеце сяння трупаў?

— Будзе з тузін, — адказвае загадчык вязніцы, — але да раніцы будзе больш, бо там пад сценамі некаторыя ўжо канаюць.

Ды пачаў наракаць на жанчын, што ўкрываюць мёртвыя дзеці, каб даўжэй мець пры сабе і не аддаваць у Гнілыя Ямы, пакуль магчыма. Трэба дзеля гэтага трупы пазнаваць толькі па паху, а паветра, і так страшнае, псуецца праз гэта шчэ горш.

— Лепей бы мне, — наракаў, — быць нявольнікам у сялянскіх эргастулах, чым пільнаваць гэных гніючых пры жыцці сабак.

Даглядчык Ямаў пацяшаў яго бядаваннем, што і ягоная служба не лепшая. Праз гэты час Вініць апрытамнеў больш і пачаў разглядацца ў падзямеллі, дзе не мог, аднак, знайсці Лігіі і баяўся, што мо і не ўдасца яе перад смерцю бачыць. Паграбоў было колькінаццаць, злучаных свежымі перакопамі, а грабары ўваходзілі толькі да тых, адкуль трэ было выносіць мёртвых, дык узяў яго страх, што ўсе захады, каштуючыя гэтулькі намаганняў, могуць быць ударэмненыя. На шчасце ягоны патрон дапамог яму.

— Трупы, — кажа, — трэба зараз выносіць, бо зараза найгорш распаўсюджваецца праз трупы. Інакш паўміраеце і вы, і вязні.

— На ўсе каморы ёсць нас толькі дзесяцёх, — адказаў вартаўнік, — дый мусім жа спаць.

— Дык я табе пакіну чатырох маіх людзей, якія ўночы наглядацімуць па каморах, ці хто не памёр.

— Вып’ем узаўтра, калі зробіш мне такую паслугу. Кожнага трупа хай занясуць на пробу, бо прыйшоў загад, каб мерцвяком праколваць шыю, а пасля адразу — у Ямы!

— Добра, але не забудзь — вып’ем! — нагадаў даглядчык.

Пасля вызначыў чатырох чалавек, і між імі Вініція, а з астатнімі пачаў складаць нябожчыкаў на ношы.

Вініць паспакайнеў: цяпер быў пэўны, што знойдзе Лігію. І насамперш перагледзеў добра пярэднія каморы. Заглядаў ува ўсе цёмныя куткі, куды не даходзіла святло, абгледзеў асобы, спячыя пад сценамі, накрытыя лахманамі, агледзеў найцяжэй хворых, якіх пазацягвалі ў асобны куток; Лігіі, аднак, не мог нідзе знайсці. У другім і трэцім падзямеллі ягоныя пошукі засталіся таксама без выніку. Прымеж таго, рабілася ўжо позна: трупаў павыносілі. Вартаўнікі, паклаўшыся ў праходах між каморамі, паснулі; дзеці, зняможаныя плачам, замоўклі; у спелюнках было чуваць толькі дыханне змучаных грудзей ды дзе-нідзе шэпт малітвы. Вініць выйшаў з святлом у чацвертую па чарзе камору, шмат меншую, і, падняўшы святліка ўгару, пачаў разглядацца. І — здрыгануўся, бо здалося яму, што пад кратаю ў сценным атворышчы бачыць вялігурную постаць Урсуса. Дык, патушыўшы воміг святліка, падыйшоў да яго і спытаў: — Урсус, гэта ты?

Асілак адвярнуў голаў: — Хто пытае?

— Не пазнаеш мяне? — пытае юнак.

— Патушыў святлік, як жа магу цябе пазнаць?

Але Вініць згледзеў у гэным моманце Лігію, што ляжала на плашчы пры сцяне, дык, не кажучы нічога, укленчыў пры ёй. Тады пазнаў яго і Урсус ды адазваўся: — Хвала Хрысту! Толькі не будзі яе, спадару.

Вініць, стоячы на каленях, углядаўся ў яе праз слёзы. Міма поцемку мог адрозніць ейнае аблічча, белае, бы алебастр, і паблажалыя плечукі, рукі.

Вулкан любові, падобны да раздзіраючага болю, страсянуў ягонай душой аж да глыбіні, напаўняючыся пачуццем любасці, перапоўненай літасцю, шанаваннем і захапленнем. Нагнуўшыся аж да зямлі, пачаў цалаваць беражок вопраткі, на якой спала найдаражэйшая ў свеце галованька.

Урсус праз доўгі час моўчкі глядзеў на яго, у канцы, аднак, пацягнуў хлапца за туніку.

— Спадару, — пытае, — як сюды пралез? Ці мо прыходзіш яе ратаваць?

Вініць устаў, праз хвіліну змагаўся з расчуленнем.

— Дай спосаб! — кажа.

— Я думаў, ты яго знойдзеш. Мне адзін толькі прыйшоў у голаў… Паглядзеў на краты і, як бы сам сабе паказваючы, гавора: — Так!.. Але там вартаўнікі… — Сотня прэторыянаў, — дасказаў Вініць.

— Дык… не пройдзем!

— Не!

Ліг пацёр лоб рукою ды зноў пытае: — Ну, а як жа ты сюды ўвайшоў?

— Маю тэсару ад загадчыка Гнілых Ямаў, — і нагла замоўк, як бы яму нейкая думка бліснула ў галаве.

— На пакуту Збаўцы! — пачаў гаварыць хутка. — Я тут застануся, а яна хай возьме маю тэсару, абвіне голаў хусцінаю, акрыецца накідкаю ды выйдзе. Паміж грабароў-нявольнікаў ёсць некалькі недаросткаў, дык прэторыяне не пазнаюць яе, а дабярэцца да Пятроніевага дому, той яе ўсцеражэ!