Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

— Рымскі грамадзянін, — адказвае спакойна Павал.

І, звярнуўшыся да Крыспа, сказаў: — Май надзею, бо гэта дзень ласкі, ды памірай спакойна, слуга Божы.

Два негры падыйшлі ў тым моманце да Крыспа, каб палажыць яго на дрэва, але ён паглядзеў раз яшчэ навокал і адазваўся: — Браты мае, малецеся за мяне, грэшнага!

І аблічча ягонае зрахманела, каменныя суровыя рысы абласкавелі, сталіся спакойнымі, сам расцягнуў рукі на папярочку крыжа, каб пахутчыць работу, і, гледзячы проста у неба, пачаў горача маліцца. Выглядаў як бы нячулы на боль, бо калі кастылі заглыбляліся ў ягоныя рукі, найменшы подрыг не з’явіўся на целе, найменшая зморшчынка болю; маліўся, як прабівалі яму ногі, маліўся, як паднялі крыж і абсыпалі яго зямлёю. Ажно калі натаўп з смехам і вераскам хлынуў у амфітэатр, бровы старца крышачку зморшчыліся, як бы гневаўся, нашто паганская ціжба парушае цішыню яму ды салодкую спакойную смерць.

Падрыхтоўка скончана. На арэне стаіць лес крыжоў з вісячымі на дрэвах людзьмі. Рукі й галовы ўкрыжаваных пакутнікаў песціла касулямі сонейка, а на арэну падалі грубыя цені ад крыжоў, малюючы, казаў бы, чорную паблытаную крату, сярод якое прасвечваўся жоўты пясок. Самым цымусам такога відовішча для тамтэйшае публікі было павольнае кананне.

Але дагэтуль ніколі шчэ не было на арэне такое гушчары крыжоў. Арэна была набіта імі так шчыльна, што служба ледзь магла між імі праціснуцца.

З берагу віселі пераважна жанчыны, а Крысп, як праваднік, вісеў тут жа пры цэзарскім подыюме, на вялізным крыжы, абвітым у сподзе зелянавеццем. Ніхто з ахвяр яшчэ не сканаў, але не прасіў літасці. Адны віселі з галовамі, апушчанымі на плячукі або на грудзі, як бы заварожаныя сном; другія — як бы ў задуме, а іншыя, гледзячы ў неба, ціха варушылі вуснамі. У гэнай гушчары крыжоў, у гэных параспінаных маўклівых ахвярах было, аднак, штосьці злавеснае. Насычаны і развяселены народ ішоў, разгамонены, у цырк, але замаўкаў адразу, гледзячы на арэну, бо не ведаў, на чым перш затрымаць вочы і што думаць. Нагата выпраставаных постацяў жанчын не ятрыла нічыіх похацяў. Не было нат звычайных закладаў на тое, хто, напрыклад, першы сканае, якія абыдна рабілі пры меншым ліку ахвяр. Выглядала, што і цэзар сам нудзіўся, бо, адкінуўшы голаў, ляніва папраўляў нашыйнік, соннасць і немарасць маляваліся на ягоным твары.

Нараз вісячы перад ім Крысп, які нядаўна меў заплюшчаныя, як бы абамлелыя або канаючыя вочы, адкрыў іх і пранізаў імі цэзара. Аблічча ягонае загарэлася зноў такою гразою, а вочы заіскрыліся такім агнём, што аўгустыяне пачалі шаптацца між сабою, а ў канцы і сам цэзар звярнуў на яго ўвагу, гамезліва прыкладаючы да вока шмарагд.

Настала мёртвая цішыня. Вочы глядзельнікаў былі ўстаўленыя ў Крыспа, які спрабаваў паварушыць праваю рукою, моў маніўся адарваць яе ад крыжа. Цераз момант напружыліся яму грудзі, рэбры выступілі наверх, і загрымеў на ўвесь амфітэатр: — Маткабойца!.. Гора табе!

Аўгустыянам, пачуўшым смяротную абразу валадара свету ў прысутнасці тысячнае грамады, заняло дыханне ў грудзёх. Хілон атрупеў.

Цэзар здрыгануўся і выпусціў з рук шмарагд.

Народ таксама не чуў сэрца й дыхання ў грудзях. Голас Крыспа разлягаўся штораз магутней па ўсім амфітэатры: — Гора табе, забойца жонкі й брата, гора табе, антыхрысце! Атхлань адчыняецца пад табою, смерць працягвае па цябе кастлявыя пазуры, і труна чорная цябе чакае! Гора табе, жывы трупе! Бо памрэш у страшэнным жаху і згінеш навекі!..

І, не могучы адарваць прыбітае далоні ад крыжа, расцягнены страшна, пры жыцці шчэ да касцятрупа падобны, цвёрды, як прызначэнне, трос белаю барадою над Нэронавым подыюмам, расцярушваючы адначасна рухам галавы пялюсткі ружаў з вянка, карануючага ягоную голаў.

— Гора табе, людаедзе! Перабраў ты меру, і часіна твая набліжаецца!..

Тут натужыўся яшчэ раз: здавалася, адарве далонь ад крыжа і выцягне яе грозна над цэзарам, але раптам хударлявыя рукі ягоныя выдаўжыліся шчэ больш, цела абсунулася ўніз, галава звалілася на грудзі, і сканаў.

У крыжовай гушчары слабейшыя пачалі таксама засынаць вечным сном.

— Спадару! — адзываецца Хілон. — Цяпер мора, як аліва, а хвалі як бы спяць… Едзьма ў Ахайю. Там чакае цябе слава Апалона, там чакаюць цябе вянкі, трыумфы, там людзі цябе абажацімуць, а багі прытуляць, як роўнага сабе госця, бо тут, спадару… — і зарвала яму мову, сподняя вусна пачала яму дрыжэць так моцна, што словы ягоныя сталіся незразумелымі гукамі.