Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

— Фартуна быццам кпіць з мяне, — гадаў сабе, — але багі памыляюцца, калі думаюць, што я згаджуся на такое, напрыклад, жыццё, як ягонае.

І ўставіў вочы ў Вініція, які таксама глядзеў на яго, вытрашчыўшыся.

— Што з табою? Ты маеш гарачку? — пытае Пятроні.

А той адказвае нейкім дзіўным, прыгнобленым і павольным, голасам, бы хворае дзіця: — А я веру, што Ён можа мне яе вярнуць.

Над горадам каналі апошнія раскаты грому.

Трохдзённы дождж — выключная з’ява ў Рыме падчас лета, ды яшчэ часта перападаючы, насуперак прыроднаму парадку, не толькі днём і вечарам, але і ўначы, град… Усё гэта змусіла перарваць відовішчы.

Прадвяшчалі няўраджай на вінаград, а калі аднаго папаўдня пярун растапіў на Капітолі бронзавую статую Цэрэры, загадана ахвяры ў святыні Ёвіша Сальватора [81] Ёвіша (Юпітэра) Збаўцы (лац.). . Святары Цэрэры распусцілі весткі, быццам гнеў багоў абрушыўся на горад з прычыны нядбайлівага выканання караў на хрысціян, дык натоўпы пачалі дамагацца, каб хутчэй выкарыстана пагоду ды прыспешана ігрышчы, і радасць агарнула ўвесь Рым, калі ўрэшце абвешчана, што пасля трохдзённае пярэрвы ludus зноў распачнецца.

Тым часам усталявалася і добрае надвор’е. Амфітэатр ад світу да ночы быў повен людзей, а цэзар прыбыў раз таксама раней з вясталкамі й дваранамі. Відовішча мела распачацца барацьбою хрысціян міжсобку, якіх пераапраналі за гладыятараў ды давалі ўсялякую зброю, ужываную фаховымі барацьбітамі да зачэпнага й абароннага бою. Але тут быў промах: хрысціяне пакідалі на пясок сеткі, вілы, дзіды й мячы, а замест бойкі пачалі ўзаемна абнімацца і заахвочвацца да ператрывання ўсіх пакутаў і смерці. Глыбокая абраза і абурэнне апанавала народ. Адны абвінавачвалі іх за маладушнасць і трусасць, другія цвердзілі, што быццам не хочуць біцца наўмысна праз нянавісць да народу ды дзеля таго, каб не даць яму задавальнення з свае мужнасці. Урэшце на загад цэзара выпусцілі на іх сапраўдных гладыятараў, якія кленчучых і безабаронных высеклі ўміг.

Пасля ачышчэння сцэны ад трупаў відовішча перайнакшылася з баявога крывавага ў міфалагічнае паводле помыслу самога цэзара. Паказвалі, напрыклад, Геркулеса ў жывым полымі на гары Эта. Вініць здрыгануўся ад страху, бо думаў, на Геркулеса мо прызначылі Урсуса, але, відаць, не прыйшла чарга яшчэ на вернага слугу Лігіі, бо на кастры згарэў нейкі іншы, незнаёмы Вініцію хрысціянін. Затое ў наступнай з’яве Хілон, якога цэзар не хацеў звольніць ад прысутнічання на прадстаўленні, угледзеў знаёмых сабе людзей. Прадстаўляна смерць Дэдала й Ікара [82] Дэдал, які згодна з быліцамі здолеў заляцець з Цыпру на Сіцылію, у рымскіх амфітэатрах гінуў такою самаю смерцю, як Ікар (заўвага аўтара) . . У ролі Дэдала выступаў Эўрыцый, той самы стары, які ў сваім часе даў Хілону знак рыбы, а ў ролі Ікара — ягоны сын Квартус. Абодвух паднялі пры помачы адмысловае машынэрыі ўгару, а пасля раптоўна спусцілі з велізарнай вышыні на арэну, прычым малады Кварт упаў так блізка ля цэзаравага подыюма, што апырскаў крывёю не толькі вонкавую арнаментыку, але й засланае пурпураю поручча. Хілон не бачыў падзення, бо заплюшчыў вочы, чуў толькі глухі ўдар цела, а як угледзеў тут жа вобак сябе кроў, амаль не абамлеў другі раз. З’явы змяняліся хутка. Пакуты дзявіц, бессаромна зганьбаваных перад смерцю праз гладыятараў, паўбіраных за звяроў, разрадавалі глядзельнікаў. Выступалі святаркі Кібелы й Цэрэры, выступалі Данаіды, выступалі Дырцэ й Пасыфэ, выступалі ўрэшце недарослыя дзяўчаткі, разрываныя дзікімі коньмі. Народ абдараў воплескамі кожны помысел цэзара, які амбіцыёзна ганарыўся імі, не адрываючы цяперака ні на хвіліну шмарагду ад вока, радасна прыглядаўся беламу целу, разрыванаму жалезам, любаваўся канвульсійнаю смяротнаю сутаргай ахвяр. Пасля дзявіц выступіў Муцыюс Сцэвола, рука якога, прымацаваная да трыножніка з агнём, напаўняла смуродам спаленага мяса амфітэатр, які аднак, як сапраўдны Сцэвола, стаяў без енку, з вачыма, узнесенымі ўгару, шэпчучы счарнелымі вуснамі малітву. Дабілі яго і вывалаклі цела да сполярыюма. Наступіў абыдзенны пасляпалудзенны перапынак. Цэзар поспал з вясталкамі і аўгустыянамі аддаліўся ў прыладжаную для яго адмысловую шкарлатную палатку, дзе прыгатаваны быў для яго і гасцей ягоных смакавіты прандыюм. Натаўп па большай частцы пайшоў яго слядамі і, высыпаючыся навонкі ваміторыямі, раскладаўся маляўнічымі грамадкамі вобак палаткі, каб крыху выцягнуцца пасля даўгога седжання ды спажыць стравы, якія з ласкі цэзара разносілі нявольнікі. Толькі найцікаўнейшыя сыходзілі на самую арэну і, датыкаючыся пальцамі да ліпкага ад крыві пяску, жыва гутарылі, як знаўцы й смакуны, пра тое, што адбылося ды адбывацімецца. Але і яны хутка паразыходзіліся, каб не спазніцца на пачостку; засталося толькі некалькі чалавек, якіх затрымала тут не цікаўнасць, але спачуццё для наступных ахвяр.