Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

Нэрон слухаў спачатку сумеўшыся. Але, чым далей гаварыў Тыгэлін, акторская міна ягоная ўсё больш змянялася, пачала наперамену выяўляць то гнеў, то жаль, спачуццё, то абурэнне. Нараз устаў, скінуў з сябе тогу, што апала яму пад стопы, выцягнуў абедзве рукі ўгару і праз хвіліну стаяў так непарушна, бязмоўна. Урэшце адзываецца тонам трагіка: — Зэўсе, Апалоне, Гера, Афіна, Пэрсафона і вы ўсе, несмяротныя боствы, чаму не прыйшлі да нас на помач? Якую крыўду зрабіў горад тым людаедам, што яго так дзіка спалілі?

— Ворагі людства і твае, — дадае Папея.

Іншыя падхапілі: — Пакажы справядлівасць! Пакарай падпальвачоў! Багі дамагаюцца помсты!

А ён сеў, звесіў голаў на грудзі ды зноў замоўк, так, як бы, не ўрокам кажучы, тое ліхадзейства, пра якое чуў, яго аглушыла. Цераз момант устрасянуў рукамі й адазваўся: — Якія ж кары, якія ж пакуты зраўнаважаць такое злачынства?.. Але багі сашлюць мне натхненне, і пры дапамозе сілаў Тартару дам беднаму народу майму такое відовішча, якое навекі мяне ўславіць.

Цёмная хмара легла на чале Пятронія. Уявіў сабе небяспеку, якая завісла над Лігіяй, над Вініціем, якога любіў, ды над усімі тымі людзьмі, навукі якіх не прызнаваў, але аб нявіннасці якіх быў перакананы. Уяўляў сабе таксама тыя крывавыя шаленствы, якіх ягоныя вочы эстэты не зносілі. Перад усім казаў сабе: «Мушу ратаваць Вініція, які ашалее, калі дзяўчо ягонае згіне», — і гэная думка пераважыла ўсе іншыя, бо Пятроні разумеў, што зачынае такую гульню, якой не меў шчэ ў жыцці.

А ўсё ж гаварыў свабодна й абыякава, як заўсёды, калі крытыкаваў або выкпіваў неэстэтычныя помыслы цэзара і аўгустыянаў.

— Дык, знача, знайшлі ахвяры? Добра! Можаце паслаць іх на арэны або прыбраць у «крывавыя тунікі». Таксама добра! Але паслухайце мяне: маеце ўладу, маеце прэторыянаў, маеце сілу, будзьце ж шчырымі прынамсі тады, калі ніхто вас не чуе. Падманвайце народ, але не сябе саміх. Выдайце народу хрысціян, асудзеце іх на якія хочаце пакуты, будзьце ж, аднак, адважнымі сказаць сабе, што не яны Рым спалілі… Цьфу! Называеце мяне арбітрам элеганцыі, дык кажу вам: цярпець не магу перфідных камедыяў! Цьфу! Ах, як гэта ўсё прыпамінае мне тэатральныя буды каля портаАсінарыя, у якіх акторы ўцяшаюць галіту ролямі багоў і каралёў, а пасля прадстаўлення — кіслае віно закусваюць цыбуляю або скавычуць ад розаг!

Будзьце ж сапраўды багамі й каралямі, бо кажу вам, што можаце сабе на гэта дазволіць. Пагражаў ты, цэзар, нядаўна судам патомных вякоў, але не забудзь, што яны выдадуць прысуд і на цябе. На боскую Кліо! Нэрон, валадар свету! Нэрон-бог спаліў Рым, бо быў так магутным на зямлі, як Зэўс на Алімпе! Нэрон-паэт любіў так паэзію, што ахвяраваў ёй айчыну! Як свет ёсць светам — ніхто нічога падобнага не даканаў, на нішто падобнае не адважыўся. Заклінаю цябе ў імя дзевяці Лібетрыд, не выракайся такое славы, бо песні цябе апявацімуць да сканчэння вякоў. Кім жа ў параўнанні з табою будзе Прыям? Кім Агамемнан? Кім самыя богі? Гэта не важна, ці падпал Рыму ёсць рэчай добрай, важна тое, што ёсць рэчай вялікай, незвычайнай! А пры тым заручаю табе, што народ не падыме на цябе рукі!

Гэта няпраўда! Будзь адважны! Высцерагайся праступкаў, не годных цябе, табе пагражае толькі тое, што патомныя вякі некалі магчымуць сказаць: «Нэрон спаліў Рым, але як труслівы цэзар і маладушны паэт не прызнаўся да вялікага чыну са страху і зваліў віну на нявінных!»

Словы Пятронія звычайна рабілі моцнае ўражанне на Нэрона, але гэтым разам сам Пятроні не пацяшаўся надзеяй, бо сцяміў, што выказаныя нядаўна словы — гэта апошні спосаб, які пад шчасце і ўратаваў бы хрысціян, ды загубіў бы яго самога. Не хіснуўся аднак, бо расходзілася яму поспал і пра Вініція, якога мілаваў, і пра азарт, які яго забаўляў. «Косці кінуты, — казаў сабе, — і паглядзімо, наколькі ў малпе страх пра собскую скуру пераважыць прагу славы».

І ў душы не сумняваўся, што, аднак, пераможа страх. Прымеж таго, па словах ягоных залягло цяжкае маўчанне. Папея і ўсе прысутныя глядзелі ў вочы Нэрону, бы ў абраз, а той закапыліў губу аж пад самыя ноздры, як рабіў заўсёды, калі не ведаў, што пачаць; цяжкая турботлівасць і знеахвота маляваліся ў ягоным твары.

— Доміне! — адазваўся, бачачы гэта, Тыгэлін. — Дазволь мне адыйсці, бо, калі хочуць выставіць на згубу тваю асобу, а пры тым завуць маладушным цэзарам, маладушным паэтам, вушы мае не могуць знесці такіх слоў.

«Прайграў», — падумаў Пятроні.

Але звярнуўся да Тыгэліна, пранізаў яго вокам, у якім іграла вялікапанская пагарда, пагарда вытанчанае асобы для нікчомніка, і кажа: — Тыгэлін, цябе я назваў камедыянтам, бо ты камедыянт нат і цяпер.