Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Нас выклікаў чэшскі суддзя, чаго — ужо не памятаю, толькі запомніўся мне яго абыякавы, амаль варожы твар, і я не ўтрымалася, каб не сказаць яму, што паэтаў няволяць толькі паганыя народы й маладушныя людзі. Тады ён крыху апрытомнеў са свае тупасці, але даў мне пазнаць, што ён толькі нямое, сляпое прыладдзе ў «славянскіх» руках вялікага «Руска», на якога спадзяваліся й маліліся ўжо некалькі пакаленняў яго недальназоркіх продкаў... Так пачынаўся канец «гасціны» чэшскага народу да без домнай і без дольнай беларускай сямейкі, усіх добрых адносінаў нашых чэшскіх сяброў і вялікага грубага прыніжэння, якое там адчувалі ўсе, хто не гутарыў чыста па-чэшску да вайны, у вайну й пасля яе... Велікадушнасць у палітыцы свомая толькі сапраўдным народам, чэхі глядзелі перад усім выгады найбліжэйшага дня. Прадаць для іх нават зусім не вінаватых людзей было ўжо не нова...

Усе гэтыя дні ў без межным уласным горы прад вачыма стаяў мне твар той жанчыны, што канала недзе без помачы ў муках. Ніхто за тую ноч не знайшоў лекаў, каб яе ратаваць, і ніхто не памог ёй абязбольваючым уколам. У параўнанні з яе доляй наша не была яшчэ самай горшай. Калі вялі мяне да суддзі, я прыкмеціла, як надзірацель валачыў наверх нашую машынку да пісання. Знача, ужо раскрадалі кватэру. Былі там рэчы, крыху маёй біжутэрыі, кніг і новакупленыя мужам столікі й медычныя інструменты й шафкі для ўласнага кабінету. У пакоі ляжалі недакончаныя акварэлі й мае рысункі алавікамі, мікраскоп, крыху мэблі, пасцелі. Машынку й пару болей вартасных рэчаў суддзя дазволіў перадаць знаёмым, рэшту, здаецца, раскралі. Гэтага надзірацеля я бачыла, калі нас перавезлі ў горад Пісэк, сярод зняволеных. Ён прадстаўляў уладу, належаў да народнага выбару й шырока карыстаўся ёю, як многія тады, г.зн. краў што траплялася й гвалтаваў нямецкіх дзяўчат, якіх арыштоўвалі за пераход граніцы. Адну маладзенькую пакалечыў прытым, так і дастаўся ненадоўга за краты. Быў гэта грубы, агідны чалавек, як і ўсё, што ў той час наверх выплывала. Чэхі стараліся дараўняць сваяму настаўніку ўсходу ў метадах змагання за камунізм.

На дзевяты дзень павялі нас канвоі праз Вімпэрк да цягніка. Нас адвозілі ў Пісэк, у вобласць. Людзі глядзелі на нас са спачуваннем. На адной з астановак шумна было на пероне, адзін з канваіраў выйшаў і, вярнуўшыся назад, з болем апавясціў нам, што іх улюбёны Ян Масарык, міністар замежных спраў Ч[эхаславацкай] С[ацыялістычнай] Р[эспублікі], выскачыў з вакна. Стала жудасна. Нядаўна яшчэ ён гаварыў, што не можа для іх быць усход і захад, што для яго народу: усход, захад, поўнач і поўдзень. Такі цяпер жыць не мог. Старэйшы канвой задумаўся, малодшы сядзеў і плакаў. «Гэта горай, як у 38-м годзе»,— сказаў ён і, паглядзеўшы на нас, пачаў пераконваць нас, што будуць старацца не выдаць нас, што таму й вязуць у Пісэк, бо маюць надзею яшчэ ратаваць нас, нейк іначай адразу павязлі б на граніцу. На станцыі ў Пісэку канвоі спынілі гутарку з намі й строга загадалі йсці наперад. Вуліцы былі з вясны яшчэ шэрыя, пустыя. Час быў перадвелікодны, і на сценах дамоў красаваліся плакаты, на якіх вялікімі літарамі было напісана « Гегенна » [172] Гегенна ( геена ) — пекла. . Гэтыя плакаты як бы віталі нас прадсказаннем нашага лёсу наступных гадоў. Для нас сапраўды пачалася « Гегенна ».

Вязніца ў Пісэку была ў старым мураваным кляштары над самой рэчкай Атавай. Дзень і ноч шумеў там вадаспад і жудасна вішчэлі чайкі. Здаецца, яшчэ сяння чую іх безнадзейны піск і адчуваю холад і сырасць неапальваных камераў старыннага муру. Мы былі першымі вязнямі новай рэвалюцыі. У камерах сядзелі пераважна людзі, суджаныя за акупацыю. Былі гэта хворыя, знасілаваныя савецкімі салдатамі немкі, былі й чэшкі. Як аказалася пасля, былі гэта згорклыя, злыя, завістлівыя жанчыны, якія рады даносілі адна на адну й падлізваліся начальству. Асабліва непрыемнай была велькая, маладая немка Ольга, хітрая й двудушная. Былі й сімпатычныя бабкі, гэта сялянкі. Сядзелі яны за тое, што добра самыя не ведалі — немкі яны ці чэшкі. Адна з іх, засуджаная на два гады пані Доўлёва, цесна са мной падружыла. У адным канцы будоўлі быў касцёл, і мы з ёю ахвотна аб гэтым гаварылі. Яе дарослыя сыны не забываліся аб маці, толькі што з нашым прыходам у вязніцу забаранілі перадачы. Зрабіў гэта нейкі начальнік пан Гоўска, якому здавалася, што вязні добра выглядаюць. Пані Доўлёва першая падышла да мяне, калі мяне амаль без памяці ўвялі ў камеру. Калі нас прывялі ў вастрог і здалі надзірацелю, ён зароў на мяне такім дзікім голасам, як ніхто ніколі ў жыцці. На гэта якраз прыехаў Юра з панам Кржываноскам, якія, не застаўшы нас у Вімпэрку, ехалі следам за намі. Падвялі мяне з мужам да кратаў, за якімі вонку яны стаялі. Я, не могучы вымавіць слова, апусцілася на калені і, здаецца, плакала й шаптала, каб сын дараваў нам свой сірочы лёс, на які мы яго пакінулі. Хлопчык быў бледны, але спакойны. Здаецца, гладзіў мяне ручкай, працягнутай праз краты. Ежы, якую ён нам прывёз, канвой узяць не дазволіў. Амаль непрытомную завяла мяне надзорка ў пакой, дзе раздзела дагала, шукаючы агнястрэльнай зброі ў складках цела, і так пасля кінула ў камеру, паказаўшы мне жалезную койку ў кутку. Я ўпала на калені, і ў душы маёй былі Бог, сын і боль і страшное нейкае атупенне, бы правал памяці, які ўжо аддзяляў мяне назаўсёды ад учарашняга дня. У тую хвіліну й падышла да мяне харошая старушка.