Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Жыццё нашае было працай, болем, але было й песняй, якой не было ў другіх народаў. Пяялі ўсюды, і пяялі ўсе. Пяялі — знача жылі! Цяпер у нас пяе толькі гарэлка ў застоллі, раве без думна ўголас, калі маўчыць душа нашая, і песня не кранае сэрца. Чаму ж не пяём? Чаму голас народу спаралізавала, чаго не было нават за лютае паншчыны? Некалі казаў муж нашай Валі-нявестачцы [169] Валянціна Геніюш (сапр. Зелянко) — жонка Ю. Геніюша. : «Ты яшчэ не заспявала ў нашай хаце, таму ты не нашая». Ён вельмі чакаў, каб гэтая «дочка» нашая запяяла... Не мадэрныя, чужыя песні, а нешта з душы нашай, з душы народу...

Знача, застанецца за намі Залатая Прага. Былі ў мяне з ёю свае гутаркі. Старыя муры й каменні болей мне гаварылі за жывую сучаснасць. Узнагароджвалі за пакінуты родны край. Цяпер пазбавяць нас аднаго й другога. Пазбавяць нас зусім усяго, і буду нумарам толькі «0-287», які мне нашыюць на плечы й па якім будуць аклікваць мяне ў нечалавечы мароз нечалавечага краю аленяў і комі...

Хто ж даў права, хто ж даў права вырываць людзям душу й пераніцоўваць, пераварочваць на нейкі лад адвечную душу народаў? Ці могуць судзіць аб вартасцях тыя, якія не разумеюць паняцця сапраўдных вартасцяў людства? Недзе яшчэ думалі аб нас, нехта яшчэ хацеў ратаваць нас. Былі гэта чужыя людзі, а лёс гнаў нас ужо на Поўнач загадамі Сталіна й яго халуёў. У Празе бушавала рэвалюцыя, і падалі апошнія стаўпы незалежнасці, якой не ануліравалі нават суровыя акупанты немцы. Крычалі яшчэ на вуліцах сакалы — сіла й гордасць народу, але й яны замоўклі перад хітрай і грубай сілай.

Дваццаць пяць гадоў пражыў муж мой у гэтым горадзе і ў гэтым народзе. Ён ужо думаў па-чэшску, так, як па-беларуску. Цяпер вырывалі яго з карэннямі, і мне было вельмі жаль яго. Людзей, якіх нельга было зламаць, належала знішчыць. Пазней скажа мне нейкі журналіст, які забрыў на дапрос у знамянітую «амерыканку», што якая розніца — з чэшскім мы грамадзянствам ці з іншым, гэта толькі пытанне пару гадоў, калі ўсё гэта будзе — рускае... Адна дзяржава... Нейкі гібрыд Еўропы й азіятчыны, падумала я.

Што ж, чалавек — жывёліна, якая магла жыць некалі на дрэве, пасля ў пяшчэры, дык пэвен час стрывае й тут, але гэта будзе рэгрэс! Хвост нам пэўне не вырасце, але духовыя вартасці атупеюць альбо й знікнуць зусім. Шчасце людзей — рэч індывідуальная, так і народаў. Як жа страшна пакідаць мілае сэрцу, прывычнае, роднае...

Ці ж заменяць нам без думныя й без душныя лозунгі свята нашых дзядоў? Руінамі глядзелі ў будучыню нашыя старыя замкі, гарады й святыні. Іх заціралі, бурылі вялікую мінуласць, як хацеў некалі сам фюрэр: знішчыць усё й тады цвердзіць, што немцы прынеслі культуру. Ён усё знішчыў, толькі далейшы яго план праводзілі нагла ў жыццё другія каланізатары. Вартасці спрадвечнага Ваўкавыска пачыналіся ад Баграціёна [170] Баграціён Пётр Іванавіч (1765–1812) — расійскі генерал ад інфантэрыі. Удзельнік задушэння паўстання Т. Касцюшкі і штурма Варшавы (1794). У 1812 г. камандаваў 2-й Заходняй арміяй, штаб-кватэра якой пэўны час знаходзілася ў Ваўкавыску, дзе існуе ваенна-гістарычны музей імя Баграціёна. ... І так усё і ўсюды. Паявіліся новыя гебельсы, ніяк не ўступаючыя яму ў хлусні і ярасці прапаганды. Тое, што людзі называюць свабодаю, нам ужо вырвалі з сэрцаў.

Доля людская, відавочна, даецца нам пры нараджэнні, яе не абыдзеш і канём не аб’едзеш, як кажуць у нас. Колькі разоў я ўжо магла ў гэтым пераканацца за свой век, так як і ў тым, што прадчуванні мае былі як верныя сябры, якія папераджаюць перад няшчасцем. Край, з якога я выйшла, і асяроддзе яшчэ былі цесна злучаны з зямлёй, прыродай, яе стыхіяй, паверамі й спрыяльнасцю такіх сілаў, якія падсведама адчуваюць толькі дзікія звяры і ў меншай меры хатняя жывёла, асабліва сабакі. Памятаю, мне ніколі не бывала сумна на бацькавым хутары Жлобаўцы. Я адчувала таварыства дрэў, раслінаў і матчыну прыхільнасць да мяне атуленага сутоннем, засеянага шырокага поля. Мне было цесна й сумна нават у невялікім гарадку Ваўкавыску, дзе я вучылася, мне бракавала цёплай ласкі маіх нямых сяброў — шырокага поля, дрэў і жывёлы, не кажучы ўжо аб нашай сям’і, да якой я была да болю прывязанай. Я не знала, што выпадае, што трэба, што можна, што модна, я толькі ведала і ў душы маёй цаніла тое, што я люблю. Болей за ўсё на свеце я любіла маіх бацькоў і Радзіму, якую я разумела тады, як мой народ. Любіла вятры й зямлю, песні старыя, ціхіх сялянак, коні й маладосць. Гэта было даўно.