Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Максім Танк!

Толькі ўчора А. Н. Карпюк расказаў мне аб усім, што ў апошні час робіцца ў Б[еларускім] С[аюзе] п[ісьменнікаў] вакол майго імя і кніжкі. Я балюча і трагічна зразумела насамперш адно: Вы і іншыя людзі, якія стараліся мне дапамагчы, маюць незаслужаную непрыемнасць з гэтай прычыны. Абедзьве кніжкі мае няхай гавораць самі за сябе, я закрану падзеі.

Аднойчы я ўжо ў БСП аб гэтым пісала, але гэтая вялікая юстычная несправядлівасць свядома і здзекліва зноў закранула балючае і незажыўшае. Мне сказалі, што адпаведныя органы паказваюць маладым беларускім пісьменнікам «дакумент» аб падпісанні пражскімі беларусамі тэксту тэлеграмы Гітлеру ў сувязі з нападам апошняга на Савецкі Саюз.

Вось як на следстве, так і цяпер кажу, што гэта НЯПРАЎДА!!! Ніхто, паўтараю, ніхто са змушаных прыйсці ў той дзень на сход Бел[арускага] кам[ітэту] самапомачы ў Празе падобнай тэлеграмы ці пастановы не падпісаў! Уся б гэта справа выглядала б гратэскна, каб не трагічнае становішча тых дзён і тэндэнцыйна несправядлівы падыход да яе следчых сталінскай эры.

У канцы 1937 г. я на польскі пашпарт (такі ж меў і мой муж) з вялікімі цяжкасцямі і перашкодамі выехала ў Прагу. Пасля знішчэння польскай дзяржавы мы аўтаматычна засталіся без грамадзянства. Усе такія людзі, як наогул людзі іншых нацыянальнасцяў у Чэхіі, яўрэямі пачынаючы, мусілі, паводле загаду немцаў, арганізавацца ў адпаведных, дазволеных уладамі ўстановах. Гэты загад і ўстановы былі нават пададзеныя чэшскай прэсай. Для беларусаў гэта быў Бел[арускі] кам[ітэт] самапомачы, які заснаваў і пастараўся ўзначальваць Ян Ермачэнка. Сярод членаў камітэту была і захавалася да канца вайны яўрэйская сям’я Вальфсонаў (бацька, сын, дачка). Камітэт асаблівай дзейнасці не праводзіў, а нейкай палітычнай дзейнасці не праводзіў зусім, не да таго было людзям.

Аднойчы, у дзень нападу фашыстаў на Савецкі Саюз, у дзень трывогі, неспакою ды адчувальнага проста тэрору Ермачэнка асабіста і грозна аб’ехаў усіх беларусаў са строгім загадам — сабрацца ўсім назаўтра а такой і такой гадзіне ў яго на кватэры. Дарэчы, там з яго «ласкі» той камітэт і памяшчаўся. Не паслухаць загаду было ў той час амаль раўназначна лагеру. Прыйшлі ўсе. Не было толькі майго мужа, які [ неразб .] спакойна замяшчаў спецыяліста скур[на]-вэн[ерычных] хваробаў доктара Віцеслава Градзіла, стараючыся не пападацца немцам на вочы.

Сход пачаўся трывожна і дзіўна. Ермачэнка, які заўсёды быў старшынёю сходаў, на гэты раз аб’явіў: «Старшыня арганізацыі не можа быць старшынёю сходу!» Ён пачаў прапаноўваць іншых і мяне ў тым ліку, усе чамусьці адмаўляліся, В. Захаркам пачынаючы. Настрой рабіўся трывожна-напружаным. У гэты час увайшоў мой муж, якому Ермачэнка тэлефанаваў на працу, каб ён з’явіўся. Не паспеў той увайсці ў хату і адумацца, як прызначылі яго, першы і апошні раз у жыцці, старшынёй сходу гэтага камітэту…

Усе чакалі. Ермачэнка знік у раскошы пакояў, адкуль прынёс гатовае пасланне таму клятаму фюрэру, якое і зачытаў усім прысутным! Сябры замоўклі, але пасля пачалі даводзіць, што камітэт гэты — арганізацыя апалітычная (хто ж тады славянам нейкую «палітыку» дазваляў?). І таму не мае права на падобныя тэлеграмы. Ермачэнка лоўка вывернуўся, кажучы: ну, тады гэта будзе ад бел[арускай] калоніi ў Празе.

Сказаць, што мы — супраць, гэта было б роўным чынам ісці ў Асвенцым. Гэтая камедыя не была таго варта! Але пратаколу сходу гэтага падпісаць з нас ніхто не мог і ніхто не падпісаў!!! Клятую тую тэлеграму падаў назаўтра сам не меней кляты Ермачэнка, паставіўшы пад яе імя, якое яму найбольш спадабалася, імя «старшыні сходу»…

Сталася правакацыя. Я хацела спачатку сабраць подпісы пад сапраўдным пратаколам гэтага свінства, але пачыналася вайна, ды людзям ці ўсім паверыш? Так і засталося. Я вельмі горача занялася паэзіяй зусім не для Рэйху, а для падтрымкі сваіх землякоў і іх вернасці сабе і Радзіме. Хто думаў, што гэты няшчасны фарс з тэлеграмай воляй нядобрых людзей прарасце ў такую агіду...

Тут мне сорамна, але не за сябе... У тым жа камітэце быў маленькі архіў камітэту, і вось аднойчы той архіў згінуў. Ну, згінуў ды згінуў, ды пры тым у яго хаце. Але якое было маё здзіўленне, калі ў 1948 г. мне ў мінскай страшнай круглай турме паказалі яго мае, ліхой памяці, следавацелі.

А яшчэ болей я здзівілася, калі ў пратаколе, якога ніхто з нас не падпісаў, я ўбачыла ўсе, гуськом напісаныя нашыя «подпісы», акуратна пераведзеныя следавацелем пад капіроўку на тым, нікім не падпісаным, пратаколе… Гэта была недзе тая паперка, якую паказвалі беднай Веры Вярбе, з чаго тое дзіця магло і зрабіць такія дзіўныя ды ненармальныя вывады. Прозвішчы, як я з’арыентавалася, былі ўзятыя з нашых анкетаў…