Альгерд Бахарэвiч - Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

Магчыма, гэта адзіная традыцыя і адзіная пераемнасьць, у якую я веру.

Джойсавых мясьцінаў у Парыжы багата – ён пражыў тут амаль дваццаць гадоў. Кватэра на square de Robiac, дзе пісаліся “Памінкі па Фінэгане”, і шпіталь на rue Cherche-Midi, дзе ён наведваў жонку і знаёмых, і rue Casimir-Périer, дзе здымаў кватэру сакратар Джойса Поль Леон і дзе ішла праца над першым францускім перакладам “Ганны Лівіі Плюрабэль”, жанчыны-ракі. Avenue Saint-Philibert, дзе Джойс зьняў кватэру ў 1930. Rue Edmond Valentin – самая шыкоўная кватэра ў жыцьці Джойса: каля Эйфэлевай вежы, пяць пакояў, тэлефон, цэнтральнае ацяпленьне, ліфт… Праўда, тады ён быў ужо амаль сьляпы і вельмі знакаміты. Hôtel Corneille у Лацінскім квартале, дзе Джойс жыў яшчэ ў “бязнорны” пэрыяд, у свой першы прыезд у Парыж у 1903 – ягоны першы парыскі кут.

Сьпіс няпоўны – бо сьвет Джойса няпоўны, і ніколі ня будзе поўным, інакш бы ён усё гэта не напісаў. А Ян Максімюк не пераклаў бы палову “Ўліса” на беларускую. І наогул, калі б ня Джойс, нічога гэтага магло б і ня быць. Калі б ён не вярнуўся тады да Норы на boulevard de Strasbourg, калі б яна вярнулася ў Дублін, зьняслаўленая, раздушаная і расчараваная здрадай. Калі б люстэрка служанкі ня трэснула, калі б сваё засталося сваім, а чужое чужым. Калі б я не сустрэў цябе – усё было б інакш, і я ня стаў бы пісаць гэтую дзіўную кнігу, у якой мне можна ўсё.

На маім стале – францускі пераклад “Уліса”, зроблены Валеры Лярбо і выдадзены напрыканцы пяцідзясятых. Гэта твой падарунак на мае народзіны – і ты задаволена і хітра ўсьміхалася, гледзячы ў мае шалёна-шчасьлівыя вочы. Табе чамусьці падабаецца рабіць мяне такім: быццам ты перакладаеш мяне на розныя мовы і глядзіш, што выйдзе. Выходзіць кожнага разу па-новаму: дзякуючы табе я адкрыў у сабе неверагодна шырокі дыяпазон самых розных рэакцый. Шалёна-шчасьлівы Бахарэвіч – гэта зусім ня тое, што па-сабачаму шчасьлівы Бахарэвіч, і ня тое, што стамлёна-шчасьлівы. Я з ахвотай падыгрываю табе, і ты гэта ведаеш, я ў кожны момант гатовы табе падыграць, бо мне важнае адчуваньне гульні і цуду.

Мы купілі гэтага “Ўліса” ў букіністаў, тых самых гордых парыскіх букіністаў, якія раскладваюць свае цёмна-зялёныя шапікі-скрыні на беразе Сэны, як быццам вылавілі іх толькі што ў яе шэрых водах і цяпер сушаць. Сырыя кнігі, азяблыя рэчы, дрогкія рукі, над іхнымі шапікамі вогкі пах часу, застарэлага кашлю і рачны холад костак. Я думаю, што зь мяне выйшаў бы цудоўны букініст, бо я з задавальненьнем сядзеў бы тут з раніцы да вечара, у капелюшы, папіваючы віно і курачы: старамодны худы маўклівы дзядзька, які перхае ў шалік і складвае манэты ў кішэню даўгога паліто. Пастаяўшы каля кніг, заражаешся іхнай сырасьцю – быццам ты прачытаў іх усе лёгкімі, а не вачыма.

Сярод выстаўленых імі выданьняў, ад антыкварных да букіністычных, няма ніводнага, аўтарам якога быў бы наш суайчыньнік. Ніводнага беларуса. Нават Купалы і Коласа, якія нас гадавалі, гадавалі ды ня выгадавалі, там няма. Там наогул няма ніводнага намёку, што мы існуем ці некалі існавалі. І гэта нягледзячы на тое, што пераклады былі – успомніць хаця б анталёгію беларускай паэзіі “У краіне паэтаў” (Парыж, 1982). Кніжка, якая што была, што не была – сьледу не пакінула. Сышла і болей ужо ня вернецца. Як Алеся… Выходзілі анталёгіі, сякія-такія пераклады, эмігранцкія газэты… Дзе яно ўсё?

На букіністычных мапах Парыжу нас не існуе. Гэта, вядома, рука Масквы – якая пяшчотна абдымае нагу няўдзячнай Эўропы, але ад выкрыцьця гэтай эратычнай змовы лягчэй ня робіцца. Не збылося прароцтва настаўніка Мамона, зробленае ім для свайго прыяцеля Самсона Самасуя:

“Твае мэмуары будуць перакладзены на нямецкую, ангельскую, францускую і нават готэнтоцкую мову! Каб я меў час і здольнасьць, я зараз пачаў-бы перакладаць на гэтыя 4 мовы…”

Відаць, часу ў Мамона не знайшлося – хоць здольнасьці былі. Мрыя па-француску дагэтуль няма – а рознай чухні, зь якой асацыюецца Ўсходняя Эўропа, заваліся…

Калі твая краіна не існуе ў кнігах – значыць, яна не існуе наогул. І гэта мусіла б выглядаць трагедыяй ці фарсам, як каму падабаецца (беларусам трагедыя падабаецца больш, таму што гэта слова зь іхнага штодзённага лексыкону – ды і казьліныя песьні нам неяк больш звычныя). Але мне ўсьведамленьне нашай адсутнасьці дорыць імгненьне гордасьці і радасьці. Хваляваньне, якое ўзьнікае, калі ты разумееш, што зваліўся на іх усіх зь месяца, што цябе няма, ты чалавек зь няісных, прывідных кніг, нельга прамяняць на якое іншае: ні на нацыянальную гордасьць, ні на абурэньне, ні на крыўду. Пагатоў Парыж такой драбязы ня чуе.