Альгерд Бахарэвiч - Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

Што да мэсьё Арэвуара, дык яму да фраў Шпайзэнбэрг як да месяца. Бо ў параўнаньні зь ёй ён не зрабіў анічога. Ён ніколі не завітае ў ваш горад. “На архідэях таксама можна эканоміць” – вось неблагая мэтафара беларуска-францускіх літаратурных сувязяў.

Твае вершы таксама расьлі ня тут. Іх радзіма – англасаксонскі паэтычны сьвет, парасткі якога сьмела пасаджаныя табой на цнатлівую глебу нашай мовы. Ты таксама тут чужая – і гэта найлепшы стан для творчасьці. Тое, што мы пішам, у нейкім сэнсе пераклад: з моваў, дзякуючы якім мы некалі адкрылі для сябе літаратуру.

Мы злыя. Мы небеларускія. Мы расстаўляем словы так, каб пакрыўдзіць, каб было балюча нам і іншым. Мы любім пісаць пра сваё, як пра чужое, і пра чужое, як пра сваё. Мы зьмяшалі ўсё гэта так безнадзейна, што нікому ўжо не разабрацца, і каб нешта зразумець, ім давядзецца браць іншыя інструмэнты. Якіх у іх няма – на нашай радзіме такіх не вырабляюць. І вось ты мне падказваеш цытату – з Одры Лорд: “Інструмэнты гаспадара ніколі не разбураць гаспадарскі дом”.

Я думаю, што самы беларускі пісьменьнік з усіх, хто некалі пісаў – гэта Джойс. Ён сказаў пра нас столькі, колькі мы дагэтуль не сказалі пра саміх сябе. Каб сказаць усё гэта, яму трэба было пакінуць Дублін – так і мне, каб гаварыць, трэба быць як мага далей ад сваіх.

«– …Les gens qui savent disent que c’est une fameuse langue.

– Fameuse n’est pas le mot. Une pure merveille».

Гэты ўрывак, размова Стывэна, Малігана і ангельца Гэйнса са старой малочніцай – хіба гэта не абсалютна беларускі сюжэт?

“Разьбітае люстэрка служанкі – сымбаль ірляндзкага мастацтва”. І беларускага, Яўхіме Вясёлы. І беларускага. Я гляджу са свайго парыскага акна – там, за ім, гіганцкі манітор, на якім можна прачытаць пра штохвіліннае рабства і самапрыніжэньне, пра несвабодных людзей, якія спрабуюць паглядзець на сябе і бачаць крывы адбітак непаўнавартаснасьці.

Ангелец Гэйнс – падобны да ўсіх тых расейцаў, якія зрабіліся беларускімі нацыяналістамі, больш зацятымі за саміх беларусаў. Зацятасьць – не ірляндзкая і не беларуская рыса. Мы не фанатыкі. Мы любім сваё – а нашае сваё сканчаецца там, дзе нас няма. У адрозьненьне ад расейцаў, ангельцаў, амэрыканцаў, французаў, мы ведаем, дзе межы. Калі ты, мая Ю., пішаш свае вершы або робіш фатаздымкі, ты сама кажаш, што гэта мастацтва пошуку межаў. Магчыма, гэта таксама – у нейкім сэнсе спроба спалучыць англасаксонскае, чужое, са сваім. Навучыць сваё адчуваць межы ня там, дзе яно сканчаецца, навучыць чужое адчуваць межы не свайго.

Мы як служанка, якая выходзіць з пакоя і глядзіць на сябе ў чужое люстэрка. Так, яно ёй не належыць, але яно цэлае і яснае. Нам хочацца Яснасьці і Прытомнасьці – але яны не спалучальныя з дабрынёй. Вось Леапольд Блум добры – але ён сам ня ведае, што гэта так, і ніхто ніколі не назаве яго такім.

Увогуле, “Уліс” – прыклад таго, як можна пабачыць сваё, толькі адчужыўшыся ад яго, дыстанцыяваўшыся, прыклад таго, як можна зрабіць малое і простае вядомым, вялікім і фантастычна складаным. Тое самае мы робім зь Менскам, самі не разумеючы, што паўтараем Джойсаў шлях.

“Paris rawly waking, crude sunlight on her lemon streets…” Джойсавага Парыжу даўно няма. Але Джойс жыве ў Парыжы да той пары, пакуль нехта выпраўляецца ў Адысэева падарожжа, каб зламаць усе межы паміж сваім і чужым.

Як для брытанца для Джойса першым парыскім вакзалам быў Gare Saint-Lazare. Туды прыбывалі ўсе цягнікі зь Лёндану. А мы жывем з табой каля Gare de l’Est, Усходняга вакзалу – менавіта сюды Джойс і Нора, нежанатыя грэшнікі, наіўныя і нахабныя вандроўнікі, апантаныя каханьнем і ўцёкамі, упершыню прыехалі некалі з таго самага Saint-Lazare, кіруючыся ў Цурых. Грошай ледзь хапіла на фурмана. Адзін чамадан і адзін куфар – вось які быў іхны багаж. Джойс пакінуў Нору на boulevard de Strasbourg, проста на лаўцы, а сам пабег па знаёмых шукаць франкі, каб даехаць да Швайцарыі. Яна праседзела тут дзьве гадзіны, і самыя розныя думкі наведвалі яе рудую галаву. Побач прысела тоўстая Парыжа, без спачуваньня пазіраючы на чужаземку, якая ўвесь час уздыхала. Норы ўжо тады падалося, што Джойс ня вернецца, кінуўшы яе тут. Тое самае нашэптваў Джойсу д’ябал, галасамі ягоных дублінскіх прыяцеляў: кінь яе, нашто яна табе трэба, гэтая баба, кінь, ты ў Парыжы… Але ён вярнуўся, выпіўшы, але з грашыма. І яны вярнуліся на вакзал і ў тую самую ноч цягнік павёз іх на паўднёвы ўсход, у Жэнэву і Цурых. Так пачалася іх гісторыя, гэта – яе сапраўдны пачатак. А наш з табой пачатак хай будзе для ўсіх сакрэтам – пакуль нехта не захоча зрабіць з малога вялікае і бачнае, з чужога – сваё.