Уладзімір Караткевіч - Вячэрнія ветразі

Стрэлы. Стрэлы. Мільгаюць слабыя цені
(Дагарае на дне афіцэрскі ліхтар).

Ён ляжаў на мокрай глебе халоднай.
Давялося ворагам безвач страляць.
А з-пад ног яго па сцяне калодзежа
З шапаценнем ціхім спадала зямля.
Ён зусім не баяўся немагчымай пагоні.
Час ліхтар запаліць. Запалкі грымяць.
Што за рэзкі пах ідзе ад далоні?
Ён панюхаў...
Газа...
Памылкі няма.
Вось ад кулі дзірка ў рэзервуары,
Невялічкая, быццам цвіком пракол.
Кнот смярдзіць абрыдлівым пахам гары
І згасае хутка. Цемра вакол.
Трыццаць простых сярнічак. Вось дык прыгода!
Гэта значыць, найбольш як дваццаць хвілін,
А пасля вечны змрок, глыбокі, халодны.
Выбірайся, блытай, памры адзін.
Дзе я зараз? Шугнуў агеньчык гарачы.
Ён - як частка жыцця. Не дрыжы, рука.
Я павінен шаты лясныя пабачыць,
Я павінен выйсце адсюль адшукаць.
Ён ішоў і сценкі мацаў рукамі,
Ён вісеў над студнямі, як на крыжы.
Спадзяваўся толькі на добрую памяць,
Плазаваў, як макрыца, жадаючы жыць.
Ён запалку траціў на скрыжаванні,
Выбіраў дарогу пры жоўтым святле,
Ўспамінаў пра зямлю, цеплыню, світанне,
Мацаў волкія сцены і поўз далей.
Ход адзін быў проста на ўзвод пяхоты.
Ён падумаў, што проста калена тут,
І пасля, цыганскім абліўшыся потам,
Поўз назад, дзве запалкі ўтаптаўшы ў бруд.
І апошняй запалкі полымя сіняе
Загасіла цемра ўзмахам крыла.
Ён ля кожнага ходу сядзеў паўгадзіны,
У мазгу аднаўляючы даўні план.
Хоць бы тонкі, маленькі агарак свечкі.
Ён гадзіну поўз усім д'яблам назло.
І зрабіў ён цуд: у цемры адвечнай
Ён прайшоў вярсту і пабачыў святло.
Гэты ход выводзіў за горад, у поле.
Ўвесь аблеплены брудам ад пятак да шчок,
Ледзьве выпаўз Чаховіч з цёмнай расколіны
І зваліўся на цёплы рачны пясок.

Ранак. Светлыя далі. Сонца над водамі.
Вербы ў дымнай расе. Жаўрукі пяюць.
І свабода! Свабода! Такая свабода,
Што рыданні ў горле дыхнуць не даюць.
Беларусь! Зялёная, залатая!
Край мой светлы, што выпіў мора пакут!
Да апошняй бярозы благаслаўляю
Светлы дзень, калі я нарадзіўся тут.
І Рыгор ад бруду рабы, як жаба,
Лёг знясілены над ракою ў хмызах.
Спёка. Сны. Наплывае дзіўная слабасць.
Часам дрыжыкі ў сне прабягуць па нагах.
Сонца грэла яго травяністы ложак.
На зямлі, што ён не аддаў на здзек,
Пасля цяжкай пакуты спаў пераможац,
Спаў стары змагар,
мудрэц,
чалавек.
Дуб стары зацяняў яму твар суровы,
І, паспешна выбегшы на адхон,
Дрэвы цёплай Радзімы стаялі ў галовах,
Неспакойны і моцны вартуючы сон.

Хвояў шум. Лясы спяваюць, спяваюць.
Над зямлёй зялёны гудзе акіян.
Над зямлянкай яліна рыпіць крывая,
І ляціць супраць ветру хрыпаты груган.
Партызанскія коні ў яры гігочуць,
Ля кастра прыглушаныя галасы.
Болей гукаў не чутна. І ліпеня ночы
Ціха сяйва месяца льюць на лясы.
Забыццё цягучае раптам мінае,
Не пакінуўшы нават следу свайго.
І Рыгор няўпэўнена прыпамінае,
Як на беразе хтосьці торгаў яго,
Як Максіма вочы яго разглядалі,
Як адчуў ён холад вільготнай зямлі,
Як яго на фурманку людзі клалі
І кудысьці па сцежках лясных вязлі,
Як па тоўстых карэннях скакалі колы
І была галава цяжкой, як свінец,
І вавёрка, агністая і вясёлая,
Умывалася, седзячы на сасне.
Насалода на сэрцы была такая,
Быццам зноў ты, маленькі, ляціш на санях,
І кажух бязмежны цябе ўкрывае,
І далёка ляжыць бесклапотны шлях.
І не трэба думаць пра ямы чорныя,
І не трэба думаць, як вылезці з іх.
Толькі што са мной? Я, напэўна, хворы.
Гэта помсцяць ночы ў капальнях сырых,
Сон на зябкай траве, што расою іскрыцца.
Перагрузка сэрца. Халодны бруд...
Ну, а дзе дачка? Дзе доктар са шпрыцам?
Ён жа зараз, здаецца, стаяў вось тут.
А старэнькі доктар, сівы і кашчавы,
Юрасю і Марыне сказаў адным,
Што з Рыгорам амаль безнадзейныя справы,
Што няспынна трэба сачыць за ім.
"Запаленне лёгкіх... Стан вельмі трывожыць.
Надта слабае сэрца. Зусім не лячыў.
Дарагая, яно і адмовіць можа,
Можа, нават зараз, сёння ўначы".
Зноў Рыгор праз нейкі дурман адчувае,
Што кудысь знікае хваля пакут,
Што над ложкам яго хтосьці ціха рыдае,
Штосьці цёплае падае на шчаку.
"Сустракаць нас будуць каменныя бабы,
Нам смяяцца будуць бярозы ў гаю.
Ўстань! Жыві! Адкінь сваю ціхую слабасць.
Я вазьму на сябе ўсю хваробу тваю".
Ён павекі з цяжкасцю адкрывае
І усмешкай слабою моршчыць нос:
- Што ты плачаш? Не трэба, мая дарагая.
Я шчаслівы. Не трэба, не трэба слёз.
- Ціха, татка, маўчы.
- Не магу, каб ціха.
Я павінен, павінен табе сказаць,
Што няма на свеце горшага ліха,
Як самотным жыць і самотным сканаць.
Я спакойны, і мне няцяжка памерці,
Бо ў жыцці такое вытрымаў я,
Што жахлівей нават ганебнай смерці.
Дай руку мне. Вось так. Дарагая мая.
Зноўку сны. Курганы. Ные свежая рана.
Ах, якія шчасныя, светлыя сны!
Пад гарой руіны варожага стана,
Лютым боем сталочаны бур'яны.
Вораг блізка. Вецер смярдзючы ад гары.
Вораг блізка і хоча яго забіць.
Накіпаюць у небе чорныя хмары.
Зварухнуцца нельга! Як хочацца жыць!
І аднекуль людзі, светлыя, чыстыя...
Сэрца радасцю поўніцца. Ён не адзін.
Быццам стаў народ вакол гуманіста
І яго засланіў мільёнамі спін.
Чалавечнасць у пушчы пайшла старажытная,
Бо не хоча рабства на новай зямлі.
Чалавечнасць падпальвае спелае жыта,
Каб яго забойцы ўзяць не змаглі.
Чалавечнасць за ворагам пільна сочыць
З-за рачных сітнягоў, з-за ляснога кража
І глядзіць захопнікам проста ў вочы
Кожным днём туманным, кожнаю ноччу
Цёмнай дзіркай нацэленага ружжа:
- Я не той, што раней. Зразумейце, людзі.
- Як схапілі б стрэльбу рукі мае!
- Але хто гэта сеў мне проста на грудзі?
- Гэта смерць. Ну што ж, сустрэнем яе.
Над зямлёй дуды равуць баявыя.
Дудары рукой раздзімаюць мяхі.
Не зламаць народу магутную шыю,
Не паляжа народ у быллі сухім,
На курганах вогнішчы волі палаюць,
Падаюць сігналы далёкім барам.
Скачуць коннікі. Люд на паўстанне склікаюць.
Край, паўстань!
Край, прачніся!
Пара!
Пара!
Б'е салют над ім. Рэха будзіць нетры.
І ад слёз цяжка дыхаць. Плыве імгла.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І нясе на хвіліну мора паветра,
Уваходзячы ў цела, стальная ігла.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Зноў Марына, Юрась. Зноў ветру парывы.
За сцяною гонкія хвоі пяюць.
- Дай руку мне, дачушка. Жыві шчаслівай.
Абяцай, што не кінеш справу маю.
Дай і ты, Юрась. Пацалуй яе ў губы...
Дай руку мне. Мне светла, мне добра цяпер.
Ты кахай, ты любі яе, сынку мой любы,
Бо жанчыны варты кахання, павер.
А пасля пасміхнуўся:
- Бачыш, канаю.
І з-пад цяжкіх павек заблішчэла сляза:
- Ты, дачушка, не вельмі мяне праклінаеш?
- Бацька, што ты! Як можна такое казаць!
Вы абое былі такія самотныя,
Вы загладзілі ўсё гадамі тугі.
У даўняй спрэчцы з маці, любай, гаротнай,
Я стаю на тваім баку, дарагі.
Без цябе я даўно была б нежывая,
Я іначай думаць зусім не магу.
- Дзякуй, любая.
Зноўку сны наплываюць,
Зноўку страшныя здані з цемры бягуць.
Устаюць чужынцаў тупыя абліччы.
"Людзі, ўстаньце! Кнігі!.. Агонь гарыць!
Гуманізм, ён павінен быць ваяўнічым.
Мы павінны кнігі ад куль бараніць!..
Цяжка грэблі разбіць, засыпаць каналы
І зрабіць бясплоднымі ўсе палі,
А для кнігі хопіць пары запалак.
Паўставайце са зброяю, дзеці зямлі!
Над усім чалавецтвам хмары трывожныя.
Хіба можа воінам грозным не быць
Чалавек, у якога так лёгка можна
Ўсё жыццё, усю працу зараз загубіць?
Кнігі! Кнігі! Пыльныя, родныя, мілыя.
Белы глянец паперы, што лашчыць далонь.
Ці на тое раджалі вас і расцілі,
Каб на плошчах пажэр вас прагны агонь?!
Вось ён ліжа тамы... Гараць, як салома!
Чорны попел... Згасае... Гэта канец".
Зноў з'явілася раптам на міг прытомнасць:
- Я хачу на святло. Нясіце мяне.