Уладзімір Караткевіч: Вячэрнія ветразі

У музейным завулку дом стаяў асаблівы.
Звонку хата як хата. Дубы. Гарод.
Дзесяць яблынь белых. Старыя слівы.
Хмель і плюшч спавіваюць высокі плот.
Але дзівы гасцей каля брамы чакалі:
Ля дарожкі, на тварах тоячы злосць,
Дзве каменныя бабы на варце стаялі
І як быццам пыталі: "А пашпарт ёсць?"
Ганак быў на слупах з аблезлым пабелам.
У пярэдняй, дзе стыў таямнічы змрок,
Сустракаў гасцей з усмешкай нясмелай
Шасцірукі каменны індыйскі бажок.
На руках заўжды капялюхаў пара,
І ніхто не хоча за гэта плаціць.
"Што ты зробіш: быў богам, а стаў швейцарам.
І з людзьмі такое бывае ў жыцці".
У пакоях кнігі ў дубовых шафах
(Кнігу выцягнеш - будзеш хвіліну чхаць).
У адным куце лучнік, як жырафа,
У другім, як чэрап аленя, саха.
Кросны ў зале стаяць: за жыццё стаміліся.
Поруч з бронзы сякеры, дзіды, нажы,
Беларускі каран старадаўні са Смілавіч
Пад іконай цьмянаю мірна ляжыць.
І няма жывых, хіба што кашлаты,
Шалем мяккім захутаны да галавы,
Паміж статуй святых, як жывая статуя,
У халаце барвяным дзядуля сівы.
Акрамя студэнтаў, што дзеда любілі,
Нешматлікіх сяброў героя майго, -
Абывацелі горада моцна забылі,
Што імя старога - Чаховіч Рыгор.

Бомбы дралі ў шматкі жытло чалавека,
На мурах спаганялі чорную злосць.
Жалюзі на вулках стулілі павекі,
І пад ботам салдат храбусцела шкло.
Перад тварам бязлітаснай грознай навалы,
Перад тварам смерці на плоскіх штыках
Дзеці ў чэраве маці ад жаху крычалі,
Бо з'явіліся ў край наш вайна і жах.
Не хацелася дзецям ў свет нараджацца,
У жахлівы свет людзей нежывых,
Дзе абвугленыя, сухія акацыі
Плачуць чорным лісцем на вулках крывых.
Ненароджаныя, яны сумавалі
Па пяшчоце бацькоў, што ляжалі ў зямлі,
Па раструшчаных цацках, калысках спаленых,
Па братах, што ў рабства чужынцы вялі.

Ў гэты час на рабоў, якіх ціхім ранкам
Па завулку вялі на катаржны здзек,
Адхінуўшы жоўтай рукою фіранку,
З безнадзейным сумам глядзеў чалавек.
Чалавек быў звычайны: сівыя бровы,
У вушах сівых валос касмыкі,
Аскетычны твар і вочы суровыя,
Кніжны пыл на пальцах сухой рукі.
Паўтарае гісторыя жарт з Архімедам:
Горад родны палае, зямля дрыжыць,
Але ёсць папірус, ёсць вечныя веды
І накрэсленыя на пяску чарцяжы.
Чалавек чытаў старажытныя кнігі
Пра зямлю, дзе буялі агонь і меч,
Пра крывавую бітву над соннай Нямігай
І смяротны запал крутагорскіх сеч.
І натрапіў на месца, дзе скупа пісалі,
Што ў татарскі набег аж пятнаццаць дзён
Людаловы бялявых людзей вязалі
І цягнулі ў Крым на аркане "палон".
І ля ханскай мяжы, ля равоў перакопскіх,
Стольькі дзён палонных вялі і вялі,
Што зрываліся зоркі ад тупату конскага
І да Месяца пыл далятаў з зямлі.
І яўрэй-мяняла шчыра здзіўляўся
На бясконцую, пыльную тую змяю:
"Ці адзін чалавек, прынамсі, застаўся
На развод у далёкім гэтым краю?"
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чалавек стары. Калоцяцца рукі.
Што ён можа слабай дзясніцай зрабіць?
Крок няспынна гучыць за акном па бруку:
"Беларусы - рабы!
Беларусы - рабы!"
Ён сябе суцяшае, што людзі сцерпяць,
Адбудуюць калісьці свой светлы дом...
Але што ж так нясцерпна, балюча сэрцу?
Што заткнула глотку тугім камяком?

Чалавек уначы не заплюшчыў вочы.
Ён пісаў пад танкаў фашысцкі рык.
На паперу разам з бісерным почыркам
Вырываўся душы змардаванай крык.
Ён пісаў:
"Сплывае дзіцячая вера.
Вера ў тое, што ў свеце знікнуць рабы...
Ў дзвесце семдзесят шостым па нашай эры
Цэзар Пробус варвараў дзікіх разбіў.
І Вапіскус Флавій пісаў пасля гэтага,
На вялікую радасць сваёй стараны,
Што цяпер, пасля перамогі светлай,
Больш ніколі на свеце не будзе вайны.
І цяпер, калі зноўку змрок надыходзіць,
Калі топча зямлю новых варвараў раць,
Калі гінуць краіны, знікаюць народы,
Калі вогнішчы з кніг на плошчах гараць,
Я пытаюся ў тых, што схілілі шыю,
Каму варвар на спіну паставіў нагу:
"Што б рабілі мы, бедныя і сляпыя,
Каб не кнігі, што гонар людзей берагуць?
Што праз цемру, пажары і ліхалецце
Цвёрда кажуць нашчадкам алмазамі слоў,
Што калісьці таксама былі на свеце
Чалавечнасць і мужнасць, святло і любоў.
Магіканы культуры! Навалы крыгі
Ўсё жадаюць раструшчыць, спаганіць, зламаць.
Мы павінны схавацца, вывучыць кнігі
І далёкім нашчадкам пераказаць.
Як апошнія рымляне ў склепах сонных
Пад зямлёю, дзе цемра пануе ўвесь год,
Для нашчадкаў хавалі кнігі Назона
І Катулавых вершаў атручаны мёд.
Танкі з крыжам стапталі зямлю Еўропы.
Танкі злосна равуць над Дняпром-ракой.
Я крычу, як калісьці яўрэй з Перакопа:
"А ці ёсць хто з жывых у краіне маёй?!"
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Так пісаў ён. І вочы Радзімы гаротнай
Над радкамі яго пачалі сумаваць.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чалавек быў вельмі-вельмі самотны.
Нам патрэбна за ўсё яму дараваць.
Іранічны дзівак з невядомай краіны,
Што ў душы гуманізм бязмэтны насіў,
Выкладаў у медінстытуце лаціну
І ў педвузе гісторыю Белай Русі,
Не любіў людзей, што лісточкам фігавым
Прыкрываюць адсутнасць думак і мар,
Курганы раскопваў, капаўся ш кнігах
І лічыў, што найбольшы геній - Плутарх.
Не аднолькава жорны на свеце мелюць,
І не трэба, каб людзі былі заўжды,
Быццам танныя лялькі мясцовай арцелі,
Што падобныя ўсе, быццам кроплі вады:
Рот прыемным сэрцайкам, нос пакарочаны,
Над вачыма чубы, як снапы ільну,
А ў галовах машынка, каб сінія вочы
Закрываць, калі хтось пакладзе на спіну.
На зямлі нудоты хопіць без гэтага.
Незвычайныя людзі, нязнаны свет,
Дзівакі, вандроўнікі і паэты -
Гэта водар жыцця і яго яснацвет.