Васіль Зуёнак: Маўчанне травы: Паэма лёсу

I пайшла дзесятка па сяле
Пераскокваць вогненнаю метай,
І ніхто не быў ахвоч пры гэтым,
Знацца з госцяй: адсылаў далей.
Сцягвала абшчынна шыі ўсе,
Як пятля, парука кругавая:
Адкупіўся сам — сусед згарае,
Калі збор у час не прынясе.
Ад сябе той нумар адпіхнуў,
Дык сусед лічыцца стаў дзесятым.
А пачаць агню з якое хаты —
Чорт адзін, бо не ўзвядзеш сцяну.
Так падворна шастала бяда,
Гнала здань пажару над абшчынай.
І калі ўжо ты ўсяму прычына —
З плеч здымі, апошняе аддай.
Неслі немудроны водкуп свой,
Толькі б хаты неяк ацалелі...
Трыханок аж прогся: «На калені
Ўсіх пастаўлю: час прыходзіць мой!..
Будзеце ля ног ніжэй травы —
Вось ля гэтых — высцілацца шоўкам...»
Перад немцам капытамі шчоўкнуў:
«Хай пабачыць, перхаль тылавы,
Што і мы тут не апошні хлам».
— Во кажух, а во яшчэ валёнкі!..
Сцепануўся немец, як спрасонку,
Ад знабы з агідай папалам...
— Гэта асабіста ад мяне —
У імя вялікай перамогі! —
I дадаў: — Аднак, не шкодзіць рогі
Збіць тут аднаму — і як раней!
Каб на сабатаж не падаваў
Для абшчыны прыкладу дурнога.
— Сабатаж? — тут немец глянуў строга,
Хоць пры возе быццам і драмаў,
Хоць не ўсё і зразумеў.
— Я-я,—
Трыханок падтакнуў па-нямецку,
Спіс узяў, алоўкам нешта спэцкаў,
Перакрэсліў, быццам крыж стаўляў.
— Вось ён — гэты,— немцу паказаў
Прозвішча, памечанае ў спісе,—
Сабатажнік...—
Лёд падковай высек,
Патранташ тужэй падперазаў:
— То які загад аб'явіць пан?
Да сцяны? Ці проста ўзяць пад арышт? —
I трушком паперадзе пашпарыў,
Хоць пакуль што і не ўцяміў план.
Бо якраз пагрэцца завярнуў
Да пляцёнай бутлі перакладчык
(Трыханок гасцінна ўсё прадбачыў.
Ды і сам не першую глынуў)...

Так да Ёхі той паборны воз
Падкаціў, спыніўся ля падворку,
I талмач прыбег, навёў гаворку —
Адагрэты, аж іскрыўся нос...
— То які загад?..
Які загад:
Змыўся Ёха, перакрэсліў планы.
Трыханок звярэў:
— Не выйдзе!.. Танна
Ў мяне не выкруціш свой зад.
Толькі дзе і як той зад шукаць:
Змыўся Ёха — і сляды прастылі...
А загад? Загад ранейшы ў сіле:
Збор не здаў — паліць, а не страляць.
Гэтак перакладчык і давёў
Непахіснасць немцаву і волю.
— Як паліць?! Ды то ж не ў голым полі:
З ім жа во і я ўпрытык здавён! —
Трыханок тлумачыў згарача
Немцу з яго пэўнасцю цвярозай.
A тады пусціў апошні козыр:
— Во кажух — з уласнага пляча!
Гэта за яго няхай ідзе.
А пасля — звядзём і тут рахункі.
...Загуменнем, цераз ноч, з-за пунькі
Выйшаў Ёха, як займаўся дзень...
Мякка і нячутна падаў снег
Светлаю і гулкаю абновай.
Прарыкала ў цішыні карова,
Адазваўся ёй сабачы брэх...
Белым-белы хорам
ад зямлі
Аж да неба разгарнуў прасторы.
І ні дзе ні слёз няма, ні гора.
Ды і ці былі яны калі?..
Толькі гэты адзінокі рык —
Што ж ён паласнуў такой жальбою?
Што ж ён сэрца сціснуў гэткім болем,
Быццам аб ратунку ўмольны крык?
I прыспешыў Ёха нацянькі:
«Што ж гэта пяклуецца Падласка?
Ці сышоў мурог з мядовай краскай
I падкінуў нехта асакі?
Ці прашастаў воўк за хлеўчуком
І на ўзвейку дух драпежны стыне?
Ці заспала раптам гаспадыня,
Ля дзяцей прыткнуўшыся бачком?
А ці ўжо даіць няма каму
І ніхто не просіць сырадою?..»
Галасіў Падлашчын рык бядою,
I сабака тураваў яму.

Ёха ўзбег, задыханы, на двор
I асеў ля весніц на палена:
Пуста, глуха, снегу па калена —
Толькі след мышыны, як узор,
З-пад сянец, дзе на дзвярах замок
Прычапіўся...
Ёха ўстаў, паляскаў...
І адтуль — ад Трыханка — Падласка
Рыкнула...
«Дабраўся, крывасмок...
Але што ж я тут...
А дзе ж яны?
Дзе яны ўсе? — Схамянуўся Ёха.—
Што ж я тут...— Шапнуў ён перасохла.—
Во замок... А жонка дзе, сыны?..»
Вуліцаю бег — яшчэ здалёк
Васіля прыкмеціў каля студні,—
Неяк сам сабой пайшоў марудней,
Нават пацвярдзеў, як быццам, крок.
А Васіль рукою ўжо махаў:
— Ды ў мяне твае: баяцца дома...
I Падласка ў новыя харомы
Перайшла — заместа кажуха...
— Гэта ўжо я сам во толькі чуў,
Ды было, скажу, не да каровы...
Дзякуй, што ўсе жывы і здаровы,—
Аж святлей зрабілася ўваччу...—
Усміхнуўся Ёха.— Нават снег
Быццам во бялейшы стаў, як глянуць...
А прыбег — паверыш, ногі вянуць...
— I далёка ты куды забег?
— Ды было... З гарачкі ірвануў
Аж за дваццаць вёрст, калі не болей.
Нават не падумаеш ніколі:
Аж туды, у зону, збег...
— Ды ну?!
— Вось табе й «ды ну». А я за ноч
Злётаў аж туды за дапамогай.
Ды з начальства не сустрэў нікога —
Павадзілі дзесьці так, наўзбоч.
Пэўна, правяралі: што ды як...
Я кажу: «Ад Трыханка ратуйце...»,
А яны сваё: «Не агітуйце:
Рана ў тую пастку нам, зямляк.
Днём не скочыш у такі мяшок,
З гарнізонаў ды заслонаў сшыты...»
А адзін аж ускіпеў сярдзіта:
«Прыйдзе час! Сатром у парашок.
Толькі самі не сядзіце там:
Чуйцеся, як дома — не ў палоне».
Гэта нейкі быў, відаць, з галоўных
І яшчэ во пра цябе спытаў:
«Як ён там — на печы ўсё ляжыць? —
І ўсміхнуўся.— Немцы мігам згоняць.
Дужа хісткі, кажа, пуць ягоны:
Каб не здрадзіў, як захоча жыць...»
«Камісар?!» — здагадка неўспадзеў
Сняла дух, бы вышыня крутая,
Ды звярнуў Васіль:
— А як спытаюць,
Дзе ты быў?
— A ў стозе прасядзеў...