Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Тут раптам галасы знадворку загудзелі:
«Ура! Няхай жыве наш Пеўнік на касцеле!»
Таўпяцца ўсе, убачыць Мацька ўсе хацелі.
Суддзя насустрач госцю зразу паспяшае,
Вядзе к гасцям за руку, сесці запрашае
І кажа: «Пан Мацей, нядобры мой суседзе,
Прыходзіш позна, ледзь не па абедзе».
«Ем рана, — кажа Мацек, — я тут не для стравы,
А для таго, што мне здаўна было цікава
Пабачыць зблізку наша войска удалое.
Шмат гаварыць! — яно нітое ані сёе!
Мяне там шляхта акружыла, ты ж ледзь згледзеў,
За стол вядзеш адразу, дзякую, суседзе».
Сказаўшы, адвярнуў талерку дном угору
І змоўк з абліччам поўным нейкага дакору.

«Дык, пан Дабрынскі,— мовіў генерал Дамброўскі
Ты гэта той рубака слаўны касцюшкоўскі,
Мацей, празваны Розгай! Ведаю з дзён славы!
А ты яшчэ бадзёры, бачу, і рухавы!
А колькі год мінула! Я ўжо стаў хіліцца,
Вунь і ў Князевіча ўжо волас серабрыцца,
А ты яшчэ супроць любога мог бы выйсці.
І Розга, пэўне, так цвіце, як і калісьці.
Я чуў, што маскалёў ты адсцябаў нядаўна.
А дзе ж твае браты, што б’юцца гэтак спраўна?
Пабачыць Брытвы і Сцізорыкі я мару —
Апошнія Літвы даўнейшай экземпляры».

«А после той, — Суддзя прамовіў,— перамогі,
Дабрынскія пайшлі ў далёкія дарогі,
Магчыма, што прыпісаны дзе й к легіёну».
«I праўда, — адазваўся збоку шэф швадрона, —
У нас у роце ёсць вусатае страшыдла,
Вахмістр Мацей Дабрынскі, прозвішчам Крапідла,
Мазуры ж называюць ’шчэ яго Мядзведзем,
Яго прывесці можна, ён тут блізка недзе».
«I ёсць, — сказаў хтось, — тут з Літвы другія родам,
Адзін з іх Брытваю празваны між народам,
Ёсць і другі, якога знаюць па трамблёне,
І гранадзеры ёсць два ў пешым батальёне
Дабрынскія».

«А дзе ж ваш, славаю акрыты, —
Прамовіў генерал, — Сцізорык знакаміты,
Так панам Войскім мне сягоння выхваляны,
Нібы той волат казачны ці легендарны?»
«Сцізорык, — Войскі адказаў,— не аддаляўся,
Ды следства баючыся, ад Масквы хаваўся.
Усю зіму правёў у лесе, небарака,
Цяпер вось толькі выйшаў. Ён герой-ваяка,
Пайшоў бы й на вайну, бо ваяваць заўзяты,
Але шкада, што ўжо даволі стараваты.
Ды вось і ён!..» Тут Войскі паказаў у сені,
Дзе ў слуг натоўпе і цікаўных акружэнні
У той час лысіна вялікая заззяла,
Як поўня месяца, і тройчы то знікала,
Бы ў хмары, то ўзнімалася з-паміж народу,
Бо Ключнік кланяўся. Пралезшы, зараз з ходу
Сказаў:

«Яснавяльможны пане наш Гетмане
Ці генерале, ды тут важнае не званне,
Вось я Рамбайла стаў на вашае жаданне
З маім Сцізорыкам, якому бой крывавы
І гарт, а не прыгожасць назбіралі славы,
Аж нават вы аб ім пачулі, генерале.
Каб ён мог гаварыць, дык можа б мы сабралі
Крыху пахвалаў і руцэ маёй вось гэтай,
Што, дзякуй богу, не адно служыла лета
Сям’і Гарэшкаў, ну і ўсё жыццё Айчыне,
Аб чым сярод народу памяць не загіне.
Мапанку! Мала дзе ў нас пісар павятовы
Так пёры вострыць, як Сцізорык мой галовы.
Іх не злічыць! Вушэй, насоў нарэзаў кучы,
А ўсё, як і калісьці, востры і бліскучы.
І ні адзін яго не спляміў злы учынак,
А ўсё вайна адкрытая ці паядынак.
Раз толькі! Божа, вечны дай яму спачынак,
Бяззбройны чалавек прыведзен быў да скону,
Але Бог сведка мне, што Pro publico bono».

«Ну пакажы, — сказаў з усмешкаю Дамброўскі
Вось гэта дык сцізорык! Чысты меч катоўскі!»
І аглядаў з здзіўленнем страшную рапіру.
І афіцэры ўсе дзівіліся ёй шчыра,
У рукі бралі, ды амаль ніхто са збору
Не мог падняць мяча адной рукою ўгору.
Казалі, што Дамбінскі, у руках магутны,
Парушыў бы мячом, але ён быў адсутны.
З прысутных жа адно швадрона шэф Двярніцкі
І камандзір узвода малады Ружыцкі
Змаглі валодаць жалязякай не без мукі.
І так Сцізорык пераходзіў з рук у рукі.

Ды генерал Князевіч, ростам найвышэйшы,
Ў руках таксама аказаўся найдужэйшы.
Рапіру ўзяўшы, лёгка ўзняў яе, як шпагу
І зразу прыкаваў да ўзбліскаў сталі ўвагу,
Прыпомніўшы ўсе фехтавальныя прыёмы:
Крыжовы ўдар, млынок, не ўсім вядомы,
Такзваны, крадзены і цэлы рад тэрцэтаў,
Якія знаў, бо быў з вучылішча кадэтаў.

Калі з усмешкай фехтаваў, Рамбайла ўкленчыў,
Схапіўшы за калені, са слязамі енчыў
За кожным рухам і узмахам генерала:
«Ці ж ты канфедэратам быў? Цудоўна! Удала!
Пуласкіх гэта ўдар! Так Дзержаноўскі біўся,
А гэтак Сава! І ў каго ж пан навучыўся?
Хіба ў Дабрынскага! А гэта? Пабажуся,
Пан генерал, мой гэта ўдар, я не хвалюся,
Ім карысталіся Рамбайлы! Без падманку,
Ён ад майго імя завецца „ўдар Мапанкаў“.
Хто ж вас вучыў? Мой гэта ўдар, мае прытрымкі!»
Устаў і захапіў Князевіча ў абдьмкі:
«Памру цяпер спакойна, бачу, не загіне
Маё уменне, і прытулак даць дзяціне
Ўжо ёсць каму, бо я не меў ужо надзеі,
Што гэты меч пасля мяне не заржавее!
Не заржавее, не! Прабач, яснавяльможны
Пан генерал, ражны, што ў вас тут носіць кожны,
Нямецкія кійкі, што ў вас завуцца шпагі,
Вам не да твару, не для вашае павагі!
Вось мой Сцізорык я ля вашых ног складаю —
Ўсё самае мілейшае, што толькі маю.
Ніколі жонкі я не меў, дачкі, ні сына,
Ён быў мне жонкай і дзіцём і быў няспынна
Заўжды пры мне. І я ад рання аж да змроку
Ласкаў яго, а ўночы спаў ён каля боку!
Цяпер вісіць над ложкам, як закон габрэя,
Бо я не той ужо, рука мая старэе.
Я думаў, што са мной ён пойдзе ў глыб магілы,
Ажно наследніка сваёй знаходжу сілы!»