Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

«Фармуйся! — крыкнуў. — На штыкі! Наперад! Жвава!»
І ўміг уся шарэнга са штыкамі лавай
Хінецца, рушыцца і прыбаўляе кроку.
Дарма страляе шляхта спераду і збоку,
Палову ўжо двара прайшоў атрад з адвагай,
А капітан, на дзверы паказаўшы шпагай,
Крычыць: «Суддзя! Здавайся! Двор спаліць прыкажам!»
«Палі! — крычыць Суддзя. — Цябе ў агні падсмажым!».

О, двор Сапліцаўскі! Калі цяпер ты цэлы
І свеціцца між ліпаў твой будынак белы,
Калі там шляхты грамада, суседзі
Сядаюць за сталы Суддзёвы пры абедзе,
То Конаўкі здароўе п’юць абавязкова,
Бо каб не ён, даўно б не стала Сапліцова!

Дагэтуль Конаўка не меў яшчэ нагоды
Адвагі доказ даць, хоць першы ўстаў з калоды,
Хоць конаўку знайшоў у возе дарагую —
Штурмак свой мілы, куляў торбачку-другую,
Ды біцца не хацеў, казаў, што мала варты
Бывае нашча, дык ішоў шукаць паўкварты.
Да бочкі спірту падышоў, зачэрпнуў жменяй,
І ўжо калі пачуў, што выпіў болей-меней,
Паправіў шапку, конаўку сваю пагладзіў,
Памацаў кулю шомпалам, затвор наладзіў
І аглядзеў пляц бою. Бачыць, доўгай хваляй
Блішчаць штыкі і гоняць шляхту штораз далей.
Дык пачынае супраць гэтай хвалі плысці,
Дае нырца ў быллё, паўзе ў густэчы лісця
І пасярод дзядзінца ў крапіве знікае,
Хаваецца і Сака жэстам заклікае.

А Сак са штурмаком парог аберагае,
Бо ў гэтым доме недзе Зося дарагая.
І хоць не раз ад Зосі быў ён адапхнёны,
Цяпер жыцця не шкадаваў для абароны

Вось егры ў крапіву ўступаюць роўным крокам…
Тут Конаўка даў стрэл. Штурмак ствалом шырокім
Пускае тузін куль разных па грознай хвалі.
Другі — пускае Сак. І маскалёў стрымалі —
Спалоханы засадай рад канцы звівае
Назад, а раненых Хрысціцель дабівае.

Гумно далёка — каб не рассыпаць народу,
Дык Рыкаў падбягае пад паркан гарода,
Трымае ўцекачоў, камандуе талкова,
Зноў ладзіць строй, ды толькі ўжо манерай новай,
Рыхтуе трохвугольнік вострым клінам з ходу,
А цэнтр абапірае аб паркан гароду.
І правільна зрабіў, бо конніца йшла здалі.

А Граф, якога егры ў замку пільнавалі,
Калі ад страху збегла варта, той парою
Атрад сваіх жакеяў конных вёў да бою —
Сам на чале, жалеза ўгору ўзняў з фасонам.
Тут Рыкаў закрычаў: «Агонь! Паўбатальёнам!»
Цераз ствалы ўзвілася нітка прамяніста,
І з чорных дулаў раптам свіснула куль трыста.
Трох з коней скінулі, адзін ужо забіты,
Паў графскі конь, зваліўся Граф. Тут крык сярдзіты
Узняў Гервазы, што не йнакш, як праглядзелі
Апошняга з Гарэшкаў (хоць і па кудзелі).
Ксёндз Робак быў бліжэй, за Графа забягае,
Прьмае рану за яго, ўстаць памагае,
Адводзіць. Шляхце даў загады расступіцца,
Лепш меціцца, страляць ды кулямі скупіцца,
Хавацца за платы, за студню, за будынкі,
А Графу пачакаць больш зручнае хвілінкі.

Тадэвуш, зразумеўшы думку бернардына,
З-за студні паражаць стаў еграў каля тына.
Цвярозы быў і біў з двухстволкі вельмі ўдала,
(Ў манету ўскінутую ўверх, трапляў, бывала),
Дык немалую ворагу наносіць шкоду:
Спярша фельдфебеля са строю выбіў з ходу,
Пасля з двух дулаў двух сяржантаў зразу валіць —
Цаляе ў галуны, або па цэнтру смаліць,
Дзе штаб стаяў. Дык Рыкаў злы аж лае матку,
Нагамі б’е, кусае шпагі рукаятку.
«Маёр! — крычыць, — што робіцца з той банды!
Яны ж пакінуць наша войска без каманды!»

Дык Плут крычыць к Тадэвушу з вялікім гневам:
«Гэй, пан паляк, што там хаваешся за дрэвам,
Не трусь, выходзь на пляц і біся ганарова,
Так, як салдат». А той яму на гэта слова:
«Маёр! Калі ты рыцар гэткі знакаміты,
Чаго ж сядзіш грудзьмі салдацкімі прыкрыты?
Перад табой я не ўцяку. Вылазь з-за плоту,
Ты ў твар дастаў, я стукнуць маю йшчэ ахвоту!
Пашто ліць кроў! Між намі спрэчка і знявага,
Хай вырашаць яе ці пісталет, ці шпага.
А зброю выбірайце там любую самі,
А не, дык выб’ю вас, як тых ваўкоў у яме».
Пры гэтым выстраліў яшчэ і не змыліўся:
Паручнік каля Рыкава ўміг з ног зваліўся.

«Маёр, — прамовіў Рыкаў,— выйдзі на расправу,
Адпомсці ты яму за ранішнюю справу,
Калі ж бо іншы хто таго шляхцюру знішчыць,
Тады табе не ўдасца ганьбы век ачысціць.
Яго нам трэба, як мага, на пляц занадзіць —
Калі не можа куля, хай з ім шпага зладзіць.
„Люблю без стуку штуку, гэткую, што коле“, —
Казаў стары Сувораў. Выйдзі, брат, на поле,
Бо ён нас выб’е ўсіх. Глядзі, які дасужы».
Тады маёр прамовіў: «Рыкаў, мілы дружа,
Ты добра б’ешся шпагай, выйдзі, браце Рыкаў,
А не, дык мо б каго з паручнікаў паклікаў.
Маёр я, нельга мне кідаць сваіх салдатаў,
Каманда батальёнам, знаеш, — справа свята».
На гэта Рыкаў шпагу ўзняў, выходзіць смела,
Сказаў спыніць стральбу, махае хусткай белай.
Тадэвуша спытаў, на чым той хоча біцца,
Рашылі ў той жа міг на шпагах запыніцца.
Не меў Тадэвуш шпагі, а у час шукання
Прыскочыў збройны Граф, навёўшы замяшанне,
Бо крыкнуў: «Пан Сапліца! Справа тут не пана!
Вы йшлі супроць маёра, а на капітана
Я маю гнеў, бо ён у замак мой варваўся
(„Кажыце, пане: ў наш“, — Пратазы умяшаўся),
Ускочыў,— Граф працягваў,— на чале зладзеяў,
Ён, Рыкава пазнаў я, павязаў жакеяў.
Я дам яму, як і ў Сіцліі далёкай
Бандытам даў каля скалы Бірбанта-рокка!»