Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

І добра, што ў дзень гэты не было зацішша,
Бо навальніца, цемрай бою пляц акрыўшы,
Дарогі заліла, масты сарвала з рэчак
І аддзяліла двор ад вёсак і мястэчак.
Дык пра здарэнні грозныя ў двары Сапліцы
Адразу вестка не магла яшчэ прабіцца,
А шляхты лёс залежны быў ад таямніцы.
У Суддзі ў пакоі — важныя перагаворы.
Там ксёндз ляжаў у ложку стомлены і хворы,
І акрываўлены, ды ў памяці быў поўнай.
Загад яго Суадзя спаўняе безадмоўна:
Перш Падкаморага і Ключніка паклікаў,
І дзверы зачыняюць, як прыйшоў і Рыкаў.
Гадзіну ўжо трывала тайная размова,
Урэшце Рыкаў тут сказаў такое слова,
Адкінуўшы капшук, дукатамі напханы:
«Панове Ляхі, ёсць між вамі сказ, мне знаны,
Што кожны рускі — злодзей, хабарнік прапіты.
Дык знайце ж, што маскаль, якога зваць Мікіта
Мікітыч Рыкаў, ротны капітан, меў восем
Медаляў, тры крыжы, і гэта помніць просім!
Медалі за Ачакаў і за Ізмаілаў,
Вось за бітву пад Нові, вось за Прэйсіш-Ілаў [53] Пэўне, Preusish Eulau. ,
А гэты вось ад Карсакова. За адвагу,
Апроч таго, я атрымаў таксама шпагу
І ад фельдмаршала аж тры пахвал ступені
Ды царскіх грамат дзве, чатыры адзначэнні —
Ўсе на пісьме».

«Але, але, мой капітане, —
Азваўся Робак, — дык на чым жа справа стане,
Калі не згодзішся? Бо ты ж даваў нам слова
Уладзіць справу».

«Слова даў і дам нанова, —
Сказаў зноў Рыкаў,— мне не трэба вашай згубы,
Я чэсны чалавек, а вы, паны, мне любы,
Што вы вясёлыя, ахвочы да напіткаў
І людзі смелыя, і здатныя да біткі.
У нас ёсць прыказка: той, хто на возе едзе,
Бывае і пад возам; той, хто папярэдзіў,
Назаўтра — ззаду. Б’еш сягоння, заўтра — біты.
Злаваць за гэта? Заўтра, можа, будзем квіты.
Адкуль бы чалавек набраў злабы такоўскай,
Каб гневацца за ўсё? У бітве Ачакоўскай
Злягло ў нас шмат, пад Цюрыхам змялі пяхоту,
Пад Аўстарліцам жа маю скрышылі роту,
А перш Касцюшка ваш пасек ля Рацлавіцаў —
Я быў сяржантам — косамі мой ўзвод. Адбіцца
Я змог ля Мацеёвіц. У той бітве страшнай
Двух важных шляхціцаў забіў я ў рукапаіпнай.
Адзін быў Макраноўскі, ён за нашым валам
Касою кананіру ссек руку з падпалам.
Ой, ляхі вы! Айчызна! Я ўсё гэта знаю,
Я, Рыкаў. Тут загад цара, я праў не маю.
Нашто нам ляхі? І Маскоўшчыны нам годзе!
Хай Польшча будзе ляху! Што ж, як цар не згодзен».

Суддзя сказаў на гэта: «Пане капітане,
За чэснасць вашу вас мы маем у пашане,
І ўсе вакол сапраўднага ў вас бачаць мужа.
Не злуй на нас за падарунак, добры дружа,
Цябе мы скрыўдзіць не хацелі, а дукаты
Пасмелі даць, бо чалавек ты ж небагаты».

«Ах, егры! — ўскрыкнуў Рыкаў,— гэткія салдаты!
Мая ўся рота! І ўсё Плут тут вінаваты!
Ён камандзір, перад царом адкажа строга.
Вы ж гэтыя грашы схавайце, дзеля Бога.
Я маю грош мой сціплы царскага служакі,
І хопіць мне на пунш і люлечку табакі.
А вас люблю, вось з вамі вып’ю, пагуляю.
Паем, пагутару і гэтак пражываю.
Я вас абараню, як следства распачнецца,
Даю вам слова — справа на ваш бок схінецца.
Мы скажам, што прыйшлі сюды дзеля візіту,
Што тут сабе гульнулі, кожны быў падпіты,
А Плут „агонь“ каманду крыкнуў выпадкова —
Бітва! І батальён разбілі, і гатова.
Вы ж следства мажце золатам, дзе толькі можна,
Круціцца будзе. Але толькі асцярожна:
Казаў я шляхціцу таму з даўгой рапірай,
Што першы Плут, бо ён жа быў тут камандзірам.
А Плут жывы, ён можа так загнуць кручочак,
Што згінеце, бо гэта хітранькі паночак.
Яму заткніце горла банкавым білетам.
Дык што ж вы, пан з мячом, падумалі аб гэтым?

Былі ўжо ў Плута? Што і як ён вам парадзіў?»
Гервазы аглянуўся, лысіну пагладзіў,
Кіўнуў рукой нядбала, гэтым знак падаўшы,
Што справу скончыў. Капітан аднак, устаўшы,
Дапытваўся: «Што ж кажа Плут? Маўчаць захоча?»
А Ключнік злы, што Рыкаў гэтак лезе ў вочы,
Нагнуў вялікі палец да падлогі змрочна,
Пасля махнуў рукою. Гэтым відавочна
Хацеў пытанні скончыць і сказаў: «Вось слова,
Што змоўчыць Плут! Закончана яго размова!»
І хруснуў пальцамі, пасля спусціў далоні,
Як бы ўсю таямніцу збіў з іх у разгоне.

Той змрочны жэст усе ў пакоі зразумелі,
Глядзелі навакол, прагаварыць не смелі,
І доўгі час трывала гэткае бязмоўе.
Азваўся Рыкаў: «Воўк цягаў на безгалоўе!»
«Requeskat in pace», — мовіў Падкаморы.
«Відаць, — Суддзя сказаў,— па Божым прыгаворы,
Ды я не вінен, я не ведаў гэтай справы».
Ўзарваўся ксёндз з падушак бледны, але жвавы