Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Заціхлі ўсе, вакол спынілася стралянне,
Глядзяць ваякі на смяротнае спатканне:
Граф з Рыкавым падходзяць, звернутыя бокам,
Рукою правай пагражаючы і вокам,
Пасля адкрылі левымі свае галовы
І кланяюцца (звычай гэткі ганаровы:
Перад забойствам ветліва йшчэ прывітацца).
Вось шпагі ўжо сустрэліся разоў са дваццаць,
Вось рыцары ўзнімаюць ногі, на калена
Прыкленчваюць і ўскакваюць папераменна.
А Плут Тадэвуша прыкмеціў перад фронтам,
Дык стаў шаптаць яфрэйтару, што зваўся Гонтам
І славіўся стралком найлепшым у той роце.
«Ты бачыш, — мовіў,— тога, што стаіць пры плоце?
Калі яму ты кулю ўткнеш пад скабай пятай,
Чацвёрка серабром за гэта будзе платай».
Дык Гонт рыхтуе карабін у той жа хвілі,
Таварышы яго шынелямі прыкрылі.
Не ў скабу, а на чэрап ён наводзіць мушку,
Папаў, але прабіў капялюша вярхушку.
Тадэвуш аж крутнуўся. Тут Крапіцель з рада
Рвануўся к Рыкаву, а шляхта ўзвыла: «Здрада!»
Тадэвуш капітана засланіў, дык Рыкаў
Ускочыў да сваіх сярод пагроз і крыкаў.

Зноў кінуліся ў бой дабрынцы і літвіны,
Забыўшыся пра звады для такой хвіліны.
Ваююць, як браты, таго той выручае:
Дабрынскім цяжка, дык Падгайскі прыкмячае,
Касой сячэ, у гушчу еграў убягае.
Дабрынскія крычаць: «Няхай жывуць Падгаі!
Гарой, Літва! Хвала літвінам, браццям нашым!»
Скалубы, Брытву згледзеўшы, што бег бясстрашна,
Хоць ранены, крычаць з глыбінь крывавай буры:
«Гарой, Мацеі, Барткі! Хай жывуць мазуры!»
Так заахвоціўшыся, рвуцца штораз далей,
Хоць іх Мацей і Робак, як маглі, спынялі.

Калі на роту еграў бег натоўп народу,
Задумаў Войскі скіравацца ў бок гароду.
З ім разам асцярожна сунуўся Пратазы,
А Войскі ціханька даваў яму наказы.

Стаяла там за плотам блізка, поруч з садам,
Дзе Рыкаў абапёрты быў сваім атрадам,
Старая сырніца, ў зруб складзеная рэдкі
З брусоў скрыжованых, падобная да клеткі.
У ёй свяцілі копы сыраў яснай беллю,
А навакол на ветры сохлі звязкі зелля:
Валошак, чабару, рамонку і шалфею —
Лячэбныя Вайшчанкі на зіму трафеі.
Уверсе меў будынак сажні тры з паловай,
А ўнізе на калодзе ўспёрты быў дубовай,
Як буслава гняздо. Той слуп ужо крышыўся,
Падгніў ад старасці і значна нахіліўся,
Збіраючыся ўпасці. Ўжо Суддзі калісьці
Казалі, што не будзе з сырніцы карысці,
Што лепш яе раскідаць. Дык Суддзя паправіць
Яе рашыў і ўжо збіраўся пераставіць,
Але рамонт адцягваўся час некаторы,
Тым часам пад той слуп уткнулі дзве падпоры.
Так падмацованая вельмі нетрывала
Будыніна на строй маскоўцаў пазірала.

Вось Возны з Войскім к сырніцы падходзяць ззаду,
А кожны захапіў, як піку, жэрдку з саду.
За імі ўслед каноплі ахмістрыня топча
І кухарчук, хоць і малы, ды дужы хлопчык.
Прыйшоўшы, тычкі ўпёрлі ў слупа верх пахілы
І пхнуць будынак знізу, колькі маюць сілы,
Так сплаўшчыкі, як стане на мялі, віціну
Каламі доўгімі спіхаюць на глыбіну.

Слуп трэснуў, крышыцца… Вось сырніца ў палёце,
Вось б’е цяжарам дрэва і сыроў па роце
І раніць, забівае войска й камандзіраў.
Так злеглі ў кучу: дрэва, трупы, груды сыраў.
Абліты мозгам і крывёй, трохкутнік рвецца,
І ўжо Крапіла ў ім гудзіць, і Брытва ўецца,
Сцябае Розга, падбягае шляхта звонку,
Жакеі гоняць еграў, б’юць наперагонкі.

Вось толькі восем еграў і сяржант з адвагай
Бароняцца. К ім Ключнік бег, яны з увагай
Аж дзевяць дулаў на яго накіравалі —
Ён бег пад променем Сцізорыкавай сталі.
Ксёндз, гэта згледзеўшы, забег яму дарогу,
Сам паваліўся і падбіў старому ногі.
Зваліліся якраз, як дружны залп раздаўся.
Як прасвістала волава, Гервазы ўзняўся,
Убягае ў дым, двум еграм голавы ссякае.
Бягуць другія, Ключнік гоніць, не чакае.
Яны бягуць дваром, Гервазы — іх слядамі,
Яны — ў гумно і нікнуць там, бы ў цёмнай яме,
І ён туды бяжыць, не думае спыніцца,
Прапаў у цемры, ды і там працягваў біцца,
Бо крык чуваць, на ўдар мяча чуваць адказы.
Урэшце сціхла ўсё. ’явіўся зноў Гервазы
З мячом крывавым.

Шляхта ўжо займае поле,
Разбеглых еграў гоніць, забівае, коле.
А Рыкаў б’ецца смела, на перагаворы
Не згодзен. Да яго падходзіць Падкаморы,
Узняўшы шаблю, і паважным кажа тонам:
«Пан капітан! Не зганьбіш чэсці ты пардонам,
Ты смелы рыцар, без ніякага сумнення,
Але пакінь дарэмнае супраціўленне,
Здай зброю нам, пакуль цябе не закалолі,
Жыццё і чэсць з табой, бо ты ў мяне ў няволі!»
І Рыкаў цэніць Падкаморага павагу:
Зрабіў паклон, аддаў яму у рукі шпагу,
Скрываўленую ўсю, і мовіў: «Эх, камраты!
Бяда мне, што не меў я хоць адной гарматы!
Сувораў праўду гаварыў мне: „Рыкаў, браце,
На ляхаў ідучы, пяршынства дай гармаце!“
Што ж, егры п’яныя былі! Плут піць дазволіў.
Ох, гэты Плут! Ён сёння вельмі пасваволіў!
Ён дасць цару адказ, яго былі загады,
А я, пан Падкаморы, сябрам вам быць рады.
Ёсць прыказка у нас: каго хто моцна любіць,
Той, пане Падкаморы, тога моцна чубіць.
Падпіць вы малайцы і ў бітве не калекі,
Але над еграмі пакіньце ўрэшце здзекі».