Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

«Пане,
Пан Граф, — азваўся Ключнік, — хай пан толькі гляне:
Ужо і так ваш гонар пляміцца даволі,
Што вы з Сапліцамі п’яце ў адным застоллі.
І трэба ж, каб мяне, замковага служаку,
Гарэшкаў ключніка лічылі за сабаку
Ў паноў маіх палацы? Як пан гэта зносіць?»
Тут закрычаў Пратазы: «Сціхніце ўсе! Досыць!
На ўказ! Вось я, Пратазы Бальтазар Брахальскі,
Імён двух, генерал калісьці трыбунальскі,
Па-просту — Возны, тут выказваю сцвярджэнне,
У сведкі беручы ўсё гэта акружэнне
І заклікаючы на следства Асасора,
Бо на законах і правах мая апора,
У справах шанаванага Суддзі Сапліцы
З прычын інкурсіі — наезду на граніцы
I ў замку гвалту: праўна ім Суддзя ўладае,
А доказ вось: у замку ён за стол сядае».
«Брахун! — ускрыкнуў Ключнік, — на вось за заслугі!»
І пук сваіх ключоў, рвануўшы ад папругі,
Крутнуў над галавой і выпусціў з размахам.
Жалезны жмут мільгнуў, як з прашчы; простым шляхам
Ён пэўне б лоб Пратазаму разбіў на чвэрці,
Ды, шчасцем, той схінуўся і не даўся смерці.
Усе ўсхапіліся і нейкі час маўчалі,
Суддзя ускрыкнуў: «Гэй, хлапцы, чаго пасталі?
Звязаць яго!» І чэлядзь кінулася жвава
Праходам вузкім між сцяной і лавай,
Але ім крэслам Граф загарадзіў дарогу
I, на апоры той умацаваўшы ногі:
«Стоп! — крыкнуў,— не дазволю, пан Суддзя, нікому
Майго слугу пакрыўдзіць у маім жа дому!
Хто мае скаргу на яго, сказаць мне можа!»
Тут глянуў Падкаморы на яго варожа:
«Без вашай дапамогі пакараць я ў сіле
Шляхцюшку злоснага, а вас мы б, Граф, прасілі
Прыпомніць, што прысвойваць замак ’шчэ зарана,
Мы за сталом не ў вас мо, а ў другога пана.
Сядзіце ціха і ўшануйце, як не гэту
Сівую галаву, дык першы чын павету!»
«А што мне? — буркнуў Граф, — даволі слоў між намі.
Нудзіце іншых паважаннем і чынамі!
Даволі глупства, што заняўся з вамі п’янствам,
Якое вось заканчваецца грубіянствам.
Вы мне яшчэ адкажаце за ўсе абразы!
Убачымся цвярозымі! За мной, Гервазы!»
Адказу гэтага ніяк не спадзяваўся
Пан Падкаморы, ён віна падліць узяўся,
Ды збіты Графа грубасцю, як громам,
Апёрся на кілішак бутлем нерухомым.
Схіліўшы галаву убок, наставіў вуха
І вочы шырака раскрыў, сказаў штось глуха,
Пасля зноў моўчкі чарку з гэткай сілай сціснуў,
Што звонка пырскнула, струмень віна аж свіснуў
У вочы і, нібы ў душу падсыпаў жару —
Так бліснуў зрок, і чырвань хлынула да твару.
Ўсхапіўся гаварыць і перш штось невыразна
Малоў, пакуль праз зубы выціснуў: «Ад… блазна…
Вось я! Ах ты, Графчук! Тамаш! Дзе шабля? Я тут
Табе навучку дам! Ты, блазан! Пойдзеш к кату!
Урады, ўвагі нудзяць вушка без прывычкі!
Вось зараз паласну цябе праз завушнічкі!
За дзверы! Вон! Тамаш, дай шаблю мне ў той хвілі!»
Тут Падкаморага наўкола абступілі,
Суддзя ўхапіў за рукі: «Гэта наша справа!
Я першы вызваны. За мной адпомсціць права!
Пратазы, шаблю! Зараз ён мне тут паскача!»
Тадэвуш прьшыніў Суддзю: «О не! Задача
Утаймаваць яго павінна мне застацца,
А вам няёмка з гэткім фарсуном вязацца.
Пакіньце гэта мне, я дам яму навуку.
А ты, што на старых сваю ўзнімаеш руку,
Пакажаш заўтра нам, якога ты пакрою,
Што ты за рыцар, заўтра знойдзем пляц і зброю:
А сёння, покуль цэл, ідзі!»
І добра радзіў,
Бо Ключнік з Графам апынуліся ва ўладзе
Абураных людзей, дзе адыход быў цяжкі,
А тут ужо з канца стала ляцелі пляшкі
Над Графа галавой. Жанчыны ўсе ў трывозе —
У плач, а Талімэна ў слабасці к падлозе
Хінуцца стала, раптам крыкнуўшы жалосна,
Пасля на рукі Графу ўпала і павісла млосна
Грудзьмі на грудзі у бяспамяцтве ад жаху.
А Граф, хоць злы, стрымацца мусіў у размаху,
Стаў церці, ажыўляць.
У той жа час Гервазы
Пад градам пляшак, табурэтаў, хоць не зразу,
Хістацца стаў. А чэлядзь, ссунуўшы рукавы,
Натоўпам бегла да яго. Ды тутка ў справы
Ўступіла Зося: хутка скокнула к старому
І засланіла ад напасці і пагрому.
Стрымаліся. Гервазы трохі ўзад падаўся
І знік з вачэй. Шукалі, дзе пад стол схаваўся,
А ён з канца другога вынырнуў, як з тоні,
I, лаву падхапіўшы ў дужыя далоні,
Крутнуўся, як вятрак. Уміг суцішыў залу,
І разам з Графам сталі адступаць памалу,
Заслоненыя лавай, к дзверцам за філяры.
А тут стары, зірнуўшы ворагам у твары,
Няўпэўнена хвіліну думаў: адступіцца
Ці ў бітву з новай зброяй раз яшчэ пусціцца.
Другое выбраў: лаву, як таран для муру,
Узад падаў дзеля размаху, ўсю фігуру
Напружыў і хацеў папхнуць, зрабіць дарогу,
Ды Войскага заўважыў і адчуў трывогу.
Сядзеў спакойна Войскі і з прыжмурам вока,
Здавалася, задумаўся над чымсь глыбока.
Але як з Падкаморым Граф пачаў спрачацца
І пагражаць Суддзі, стары аддаў табацы
Належнае і стаў ацэньваць Графа крокі.
Пан Войскі быў Суддзі якісь сваяк далёкі
I, жывучы здаўна ў яго гасцінным доме,
Так сябру спачуваў, як, пэўне, больш нікому.
Дык зацікаўлены ўсёй гэтай валтузнёю,
Руку на стол дастаў угору даланёю
І палажыў на ёй нож тронкамі да ногця
ўказальніка, лязом павернуты да локця,
І стаў ківаць рукою, быццам забаўляўся,
Прытым у Графа безупынна углядаўся.
Мастацтва кідання нажоў, страшное ў звадзе,
У той час у Літве было ўжо ў заняпадзе
І між старымі. Ключнік кідаў нож нярэдка,
Але ніхто так не пускаў, як Войскі, метка.
Відаць па руху рук, што нож запусціць з жарам,
А па вачах, што ў Графа цэліцца з ударам
(Ў апошняга з Гарэшкаў, хоць і па кудзелі).
Не ўсе з прысутных рухі тыя зразумелі.
Збялеў Гервазы, засланяе Графа лавай,
Здае к дзвярам. А вокал крык: «Лавіце! Жвава!»
Як воўк, калі яго над падаллю застануць,
Рванецца ў гурт сабак, убок не ўспеўшы глянуць,
І гоніць іх: вось-вось рване, ды сярод брэху
Пачуе трэск курка — на новую памеху
Вачыма косіць. Бачыць: цалкам недалёка
Стралок прыкленчыў, к стрэльбе прытуліўшы вока,
Кранае спуск і рулю на яго наводзіць.
Воўк туліць хвост і ўміг на ўцёкі пераходзіць,
А псярня з брэхам жудкім клубіцца зноў ззаду,
За кудлы рве. Ён на сабак знайшоў бы раду,
Бо ледзь зірне, пашчэмкай плясне, клык аголіць,
Уся арава рассьшаецца й скуголіць.
Так і Гервазы грознай адступаў паставай,
Вачыма ворага спыняючы і лавай,
Пакуль не ўскочылі абодва ў цьму фрамугі.
«Лаві!» — крычалі, бегучы за імі, слугі.
Аж раптам над галовамі неспадзявана
На хорах Ключнік паявіўся ля аргана
I з трэскам алавяныя пачаў рваць трубы.
I, пэўне, шмат каго прывёў бы да загубы,
Ды госці ўжо таўпіцца пачалі ў парозе.
І слугі не ўстаялі, хутка ўсе ў трывозе,
Ледзь што-мага хапіўшы, следам падаліся
І розных рэчаў, і начыння шмат зракліся.
А хто ж, не чуткі ні на ўдары, ні абразы,
Апошнім адступіў? — Брахальскі Пратазы.
Ён, стоячы ў Суддзі за крэслам непарушна,
Цягнуў асведчанне ўсё тое ж раўнадушна
І, толькі скончыўшы, пляц кінуў апусцелы,
Дзе засталіся грузы і пабітых целы.
Людскіх ахвяраў не было, але ўсе лавы
Амаль без ног былі, а голы стол кульгавы
Злёг на талерак, місак гурт, віном заліты,
Як рыцар на шчыты, з каня ў змаганні збіты.
А ўкруг ляжаць індычак, куранятак цельцы.
А з іх тырчаць нажы і ўбітыя відэльцы.
І хутка ўжо ў старым Гарэшкаўскім будынку
Вяртацца пачало ўсё зноў да супачынку.
Згушчаўся змрок. А рэшткі панскае вячэры
Ляжаць, як ежа для дзядоў, што, згодна веры
Народнай, сходзяцца на заклінанняў словы.
З-пад даху адгукнуліся ўжо тройчы совы,
Як гусляры, нібы ўсход месяца віталі,
Якога водбліск пранікаў з надхмарнай далі
З дрыжаннем светльм. І сярод начное цішы
Праз дзіры пацукі павылезлі і мышы,
Грызуць і п’юць. І толькі часам стукне глуха
Шампанскага бутэлька за здароўе духаў.
А на другім паверсе ў той жа час у залі,
Якую некалі люстэркаваю звалі,
Стаяў Граф на балконе насупроціў брамы
І ветрам халадаўся. Рухам з нейкай драмы
Сурдут з пляча спусціў, палою ахінуўся
І быццам у плашчы шырокім апынуўся.
Гервазы ў кут з кута хадзіў цяжкой ступою,
І кожны повен дум гуторыў сам з сабою.
Граф мовіў: «Пісталеты, а як не — палашы!»
Гервазы паўтараў: «Зямля і замак нашы!»
«Пляменніка і дзядзьку, — ўскрыкваў Граф, — кліч к бою!
Увесь іх род!» «Калі вы хочаце спакою, —
Выкрыкваў Ключнік, — замак, землі адбірайце,
Пан Граф, нічога ім не пакідайце!
Нашто судзіцца вам, мапанку? Суд кароткі:
Чатыры сотні год жылі тут вашы продкі.
Зямлі аднялі шмат дзялягі Таргавіцы
І перадалі, як пан ведаеш, Сапліцы.
Усё забраць ад іх, не толькі нашу долю,
За кошты ўсе судовыя, за самаволю!
Я вам не раз казаў: наездам праў дабіцца!
Я вам не раз казаў: даволі ўжо судзіцца!
Даўней бывала так: хто раз зямлю здабудзе,
Той пан. У полі выйграй, дык прысудзяць суддзі.
А што датычыцца з Сапліцам даўняй звады,
Дык тут не суд, а мой Сцізорычак дасць рады.
А як Мацей паможа з Розгай весці спрэчку,
То мы, мапанку, ўдвух з Сапліцаў зробім сечку».
«О брава! — ўскрыкнуў Граф. — Твой план гота-сармацкі
Мілейшы мне на шмат, чым гоман адвакацкі.
Ты ведаеш, на ўсю краіну шуму будзе,
Бо аб падобных справах і не помняць людзі,
Дык пагуляем. За маё тут прабыванне,
За два гады, хто біўся? За мяжу сяляне!
А ў тым нашэсці нашым кроў паліцца можа.
Я раз, калі яшчэ бываў у падарожжах,
Такі паход праводзіў з князем у Сыцылы.
Тады ў яго бандыты зяця захапілі
І выкупу ад сваякоў патрабавалі.
Мы хутка слугаў і васалаў пазбіралі
І — к ім. Я сам аж двух забіў з таго іх зброду,
У табар іхні ўскочыў, вязню даў свабоду.
Ах, дарагі Гервазы! Што за трыумфальны
Быў наш зварот дамоў геройска-феадальны!
Народ нас з кветкамі сустрэў, а дочка князя
На грудзі ўпала мне ва ўдзячнасці й экстазе.
Калі ж прыбыў я ўжо ў Палерма, ўсе газеты
І ўсе жанчыны славілі выпадак гэты.
І на’т раманс надрукавалі аб здарэнні,
Дзе прозвішча маё названа і найменні.
Раманс завецца „Граф, або Пра таямніцы
Бірбанта-рокка замка“. Ці тут ёсць цямніцы?»
«Ёсць, — адказаў Гервазы, — варта падзівіцца.
Было ў іх і віно, ды выпілі Сапліцы».
«Жакеяў,— Граф сказаў,— таксама ўзброіць можам,
Васалаў клікнем з сёл». «Лакеяў? Крый вас, Божа! —
Гервазы ўскрыкнуў. — Вы разважце толькі самі,
Які ж наезд з лакеямі ды з мужыкамі?
Не цяміце ў наездах, бачу, вы нічога.
Вусалаў — рэч другая. Вусачы — падмога!
А мы ў засценках лёгка знойдзем іх, мапанку!
Адно даць знаць у Добрынь, Центычы, Рубанку.
Здаўна там шляхта рыцарская пражывае
І ад вякоў Гарэшкаў роду спачувае,
Яны Сапліцаў ненавідзяць усе чыста,
Адтуль вось і збяру я вусачоў са трыста.
Мая ў тым справа. Вы ж вяртайцеся ў палацы
Паспаць, бо заўтра вас чакае многа працы.
Пара даўно: пяюць другія пеўні, пане.
Я папільную замка, покуль дзень настане.
І ў Добрынь вырушу, як след, з самога ранку».
На словы гэтыя Граф адступіўся з ганку
І глянуў, адыходзячы, ў дзіру байніцы.
А ўбачыўшы агнёў шмат у двары Сапліцы:
«Ілюмінуйце! — крыкнуў,— заўтра будзе змрочна
Ў вас, а ў замку светла — гэта відавочна!»
Гервазы сеў у кут, да сценкі прытуліўся
І галавою, поўнай дум, уніз хіліўся,
А месяц асвяціў ягоны чэрап лысы.
На ім стары вычэрчваў пальцам знакі, рысы —
Відаць, што распрацоўваў новы план ваенны.
На вочы стаў насоўвацца цяжар каменны,
Дык рушыў галавой, каб цалкам не забыцца,
I, па штодзённай звычцы, спрабаваў маліцца.
Але паміж адной малітвай і другою
Пачалі мары плысці доўгай чарадою:
І Ключнік бачыць зноў паноў з Гарэшкаў роду —
Усе яны са зброяй, з імі шмат народу.
А кожны круціць вус, глядзіць сурова,
Замерваецца шабляй грозна, хоць без слова.
За імі воддаль ціхі цень адзін крануўся
З крывавымі грудзьмі. Гервазы здрыгануўся,
Бо Стольніка пазнаў, пачаў хрысціцца скора,
Гнаць сон цяжкі. А каб вярнуць сабе бадзёрасць.
Маліцца зной пачаў за ўсіх памёршьгх душы.
Зноў склеіліся вочы, зазванілі вушы.
І бачыць гурму шляхты, сонечную зброю:
Наезд! Карэлічы! Вядзе ўсіх Рымша к бою!
І бачыць сам сябе, як конны з грозным крыкам
Ляціць у бой з мячом бязлітасным вялікім;
Расшпіленая рвецца ўгору тарататка,
І з вуха з’ехала назад канфедэратка.
Ляціць ён і сустрэчных валіць, рэжа, коле
І на канец Сапліцу паліць у стадоле.
Ды вось паблыталіся думкі бесталкова,
І так заснуў апошні ключнік Гарашкова.