Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Асэсар з Рэентам, стрымаўшыся ля куста,
Глядзяць без духу. Рэент пабялеў, як хуста,
Бляднее і Асэсар — што там за падзея?
Убачылі, што вуж чым далей, тым даўжэе,
Што рвецца напалам, што не зрасціся гаду,
Што галава пад лесам, а хвасты — дзе ззаду!
Мільгнула галава яшчэ раз пад навесам
Лясным і знікла, хвост пакінуўшы пад лесам.

Сабакі, так абдураныя непрыемна,
Шукалі, быццам абвіняліся ўзаемна,
Пасля вярнуліся назад павольным крокам,
Стуліўшы вушы і хвасты, з прьггухшым зрокам.
Прыбегшы, з сораму вачэй падняць не смелі
І не збліжаліся к панам, а воддаль селі.

Пан Рэент галаву павесіў невясёла,
Асэсар сумным вокам кідаў навакола,
А потым пачалі тэорыі разводзіць,
Што ў гэткай справе гончым ход свабодны шкодзіць,
Што заяц раптам скочыў і не быў цкаваны
І што, каб хіба быў сабака падкаваны,
Тады дагнаў бы мо па гэткай камяніцы.
Разумна ўмелі на дэталях запыніцца.
Каб слухачы хацелі, многа б скарысталі,
Але не слухалі. Адны пасвістваць сталі,
Пасмейвацца другія, іншыя ў той хвілі,
Мядзведзя ўспомніўшы, аб ім загаварылі.

А Войскі толькі раз за зайцам вокам кінуў
I, ўбачыўшы, што той між дрэў у лесе згінуў,
Вось так свой сказ канчаў: «Дык жа на чым мы сталі?
Ага! на тым, што слова мне абодва далі
Страляцца праз мядзведзя скуру. Шляхта гнеўна
Крычыць: „Дык гэта ж дула ў дула! Смерць! Напэўна!“
Я ў смех, бо чуў ад Мара, мудраца старога,
Што скурай звера можна змерыць вельмі многа.
Вядома вам, панове, што Дыдо-царыца,
Прыбыўшы ў Лівію, рашьша там спыніцца
І гэтакі зямлі палетак старгавала,
Які б накрыць адной валовай скуры стала [36] Каралева Дыдона загадала парэзаць на палоскі валовую скуру і гэткім чынам ахапіла вялікую плошчу, на якой пабудавала места Карфаген. Войскі вычытаў апісанне гэтага здарэння не ў «Энеідзе», а, пэўне, у каментарыях схаластаў. Некаторыя месцы ў чацвёртай песні належаць пяру Стафана Вітвіцкага. .
На тым кавалку поля вырасла Карфага!
Вось гэта абмяркоўваў я ўначы з увагай.

Ледзь стала днець, Давэйка едзе ў тарадэйцы
На зборны пляц, насустрач коннаму Дамэйцы.
Глядзяць, ажно праз рэчку мост ляжыць касматы
З мядзведжай скуры, зрэзанай на паскі-латы.
Паставіў я Давэйку на хвасце мядзведзя,
Дамэйцы ж месца выпала за рэчкай недзе.
„Цяпер страляйцеся, — кажу, — хоць і да смерці,
Але без згоды з месц вас не пушчу, паверце“.
Яны — у злосць, а шляхта поўзае ад смеху.
Тут я з ксяндзом давай адводзіць іх ад грэху
Евангеллем, законам. Просім грамадою.
І так прыйшлося ім адмовіцца ад бою.

Выпадак гэты да іх дружбы прычыніўся.
З Дамэйкавай сястрой Давэйка ажаніўся,
Тады Дамэйка шваграву сястру засватаў.
Маёмасць роўна падзялілі, як брат з братам,
А месца, што праславілася справай гэткай,
Карчму паставіўшы, зваць пачалі Мядзведкай».

Вяртаецца пан Войскі з перамогай з бору,
А Талімэна дома, вочы ўзняўшы ўгору,
Распачынае ўловы. Праўда, нерухома
Сядзіць, на грудзі склаўшы рукі, ды без стомы
У думках гоніць двух звяроў і разважае,
Як іх злавіць абодвух. Думкай абкружае
Тадэвуша і Графа. Граф, хоць і прыгожы,
І з роду знатнага, кахае ўжо, быць можа,
Ды гэткага пачуцці могуць адмяніцца,
Прытым, хто знае, ці захоча ажаніцца
З жанчынаю старэйшай! І не так багатай!
А свет што скажа? Сваякі? Лепш іх не кратай!

І з думкамі такімі Талімэна ўстала,
На пальчыкі ўзнялася, быццам падрастала
Адкрыла трохі грудзі, выгнулася бокам
І доўга на сябе глядзела пільным вокам:
Што скажа ёй люстэрка, ведаць захацела,
Пасля ўздыхнула, вочы апусціла, села.

Граф — пан! А панскі густ, звычайна, не трывалы,
Ды Граф бландзін! Бландзін бывае рэдка сталым.
Ну а Тадэвуш? Прасцячок! Хлапчына мілы!
Амаль дзіця! Але з усёй кахае сілы!
Адно глядзець, дык першай не парве завязкі,
Ды ўжо для Талімэны мае абавязкі.
Мужчына малады, хоць трохі ў думках зменны,
Бывае цвёрды ў пачуцці, бо ён сумленны.
І доўга сэрца хлопца носіць успаміны
Пра шчасця час і ўдзячнасць за яго хвіліны.
І хлопец радасна прымае асалоду,
Нібы вясёлую сяброўскую прыгоду.
І толькі п’яніца, віном спаліўшы кішкі,
Гідліва потым пазірае на кілішкі.
Пра гэта Талімэна вельмі добра знала,
Бо розум мела ды і вопыту не мала.
Аднак, што скажуць людзі? Можна б перабрацца
Ў другое месца і ад злых вачэй схавацца,
Або зусім у іншы край перасяліцца.
Найлепш для гэтага падходзіла б сталіца —
Там можна б хлопца вывесці у свет, у людзі,
Пакіраваць, дапамагчы, дзе трэба будзе,
Кахаць, выхоўваць, сябра ў ім мець дарагога
I, покуль сілы служаць, пагуляць нямнога!
І з марамі такімі весела і смела
Прайшлася па пакоі, потым зноў прысела.
Не шкодзіла б падумаць і аб Графа лёсе.
Ці не ўдалося б як яму падсунуць Зосю?
Хоць небагатая, але ж — з арыстакратаў,
Так, як і Граф. Няўжо б яе ён не засватаў?
Каб толькі іх у пару звесці удалося,
Дык бы і Талімэне месца ў іх знайшлося
У будучым. Сваячка Зосі, Графа свацця,
Была б у доме маладых, як быццам маці.
Закончыўшы з сабою гэткую нараду,
Падходзіць да акна і кліча Зосю з саду.
А Зося ў лёгкім плацці з галавой адкрытай
Стаяла на двары, высока ўзняўшы сіта;
Каціўся да яе клубок курэй стракатых,
З другога боку — статак пеўнікаў чубатых
Імчыцца, патрасае шышакоў каралам,
Вяслуе праз кусты, барозны дружна, валам
Ускідваючы ўгору шпорыстыя ногі.
Індык за імі сунецца надзьмуты, строгі
І жонкі крык сцішае гнеўнай балбатнёю.
А павы, як плыты, хвастамі над травою
Плывуць. I, пакідаючы вышынь прасторы,
Ляціць шматочкам снегу голуб белапёры.
І на кругу зялёным з кветак, зелля, траваў
Сціскаецца рухомы круг крыклівы, жвавы,
Абведзены навокал галубоў істужкай,
Мігцеў той карагод рознакалёрнай птушкай,
Дзе з пер’я мітуслівага, як рыбкі з хвалі,
Чубкі чырвоныя і дзюбы вытыркалі,
Выцягваліся ўгору, быццам водныя цюльпаны,
I, быццам сотні зорак, ясна ззялі вочы.
А над натоўпам птушак — Зосін стан дзявочы.
Яна ўся ў белым — глянеш, і здаецца,
Што там фантан між кветак круціцца і б’ецца.
А Зося сыпала на крыллі і галовы
Рукой, як перлы, белай град густы пярловы
Ячменных круп, прызначаных для хатняй стравы
І ў некаторыя расолы для прыправы.
Так Зося, крупы беручы тайком са скрыні,
Наносіць шкоду гаспадарцы ахмістрыні.
Пачула — клічуць: «Зося!» — Гэта голас цёткі!
Сыпнула зразу птушкам той прысмак салодкі
I, сітка круцячы, як бубен танцаўшчыца,
І стукаючы ў такт, не ў сілах запыніцца,
Давай скакаць праз курак, галубоў і паваў,
Аж птушкі фуркнулі ўгару ад той забавы.
А Зося ледзь ступнямі землю закранала
І быццам з галубамі ўгору падлятала,
Якія, нібы ўпрэжаныя ў калясніцу,
Ляцелі нізка, не паспеўшы ў неба ўзвіцца.
І Зося з крыкам праз акно ў пакой зляцела,
Задыханая, цётцы на калені села,
А тая з пацалункам, гладзячы, як маці,
З уцехай заўважае прыгажосць дзіцяці
(Бо выхаванку шчыра ад душы любіла).
Але вось перад ёй сур’ёзны твар зрабіла,
Устала і, прайшоўшыся уздоўж пакоя,
На вуснах з пальцам, мовай пачала такою:
«Ну, Зося дарагая, ты ўжо забываеш
Пра ўзрост і стан свой. Ты ж распачынаеш
Год чатырнаццаты, пара кідаць чубаткі —
Гульня з курмі ніяк не для арыстакраткі!
І з дзетварой мужыцкай бруднай, мне здаецца,
Займацца досыць. Зося! Мне аж сэрца рвецца
Ты ж загарэла, усё роўна як цыганка,
А рухаешся, ходзіш, як парафіянка.
З сягонняшняга дня ўжо гэтага не будзе,
Сягоння выведу цябе на свет, у людзі,
К гасцям. Гасцей, як ведаеш, цяпер тут многа.
Глядзі ж, каб сораму не выйшла мне якога».
Тут Зося ўскочыла і пляснула ў далоні,
I, ўпаўшы радасна на цётчынае ўлонне,
Смяялася, аж пераходзячы да плачу.
«Ах, цёця! Я ўжо так даўно гасцей не бачу!
З тых пор, як сябрам стаў мне птушнік наш вялікі,
Адзіны госць ка мне заглянуў-голуб дзікі.
Было мне трохі сумна, міленькая цёця,
Аж пан Суддзя ўжо спачуваў маёй самоце».
«Суддзя даўно, — сказала цётка, — ў людзі хоча
Цябе увесці і здаўна тым коле ў вочы,
Што ты ўжо вырасла. Не знаецца на гэтым
Дзядуля наш, з вялікім не абжьггы светам.
Мне лепш вядома, колькі трэба рыхтавацца
Паненцы, каб нарэшце свету паказацца.
Хто між людзьмі расце, няхай сабе прыгожы,
Няхай разумны, ўражання зрабіць не можа,
Таму што ўсе к яму прывыклі ад дзіцяці.
А досыць толькі новай выплысці пастаці,
Што выхаваннем і красою блісне хоць нямнога,
Тады к ёй ціснуцца адзін цераз другога,
Каб толькі як найлепш разгледзець тварык новы,
Рух кожны ацаніць, паслухаць свежай мовы.
Як стане моднаю асоба маладая,
То на’т яе той хваліць, хто й не ўпадабае.
А як вясці сябе, ты, спадзяюся, знаеш,
Расла ў людзях. Хоць тут другі год пражываеш,
Ды, пэўне, не забылася аб Пецярбурку.
Дык туалет распачынай. Вазьмі у бюрку
Усё патрэбнае табе для прыбірання,
Ды хутка, бо прыедуць зараз з палявання».