Адам Міцкевіч - Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве

Ксёндз, упёршыся ў Суддзю вачыма,
Аж рукі заламаў. Паціснуўшы плячыма,
Сказаў: «Калі Напаляон нясе свабоду
І свет дрыжыць, ты можаш думаць пра нязгоду?
Такіх падзеяў незвычайных ход пазнаўшы,
Няўжо чакаць спакойна будзеш рукі склаўшы,
Калі ўжо дзейнічаць пара?» «Што на думцы маеш?» —
Спытаў Суддзя. «Няўжо яшчэ не адчуваеш
Душой сваёю дум маіх? Ах, браце мілы!
Калі ў табе Сапліцаў кроў і досыць сілы,
Глядзі: французы рушаць спераду ў змаганне,
А што, каб ззаду нам узняць тады паўстанне?
Як думаеш? „Пагоня“ хай заржэ, на Жмудзі
Няхай „Мядзведзь“ раўне, і ўміг паўстануць людзі.
Каб з тысячу спачатку ці хоць з палавіну
Сабраць, а там паднялі б мы і ўсю краіну.
І вось, каб мы, здабыўшы тутка перамогу,
Сустрэць выбаўцаў нашых выйшлі на дарогу!
Ідзём, а імператар, здзіўлены не мала,
Пытае: „Хто там?“ Мы крычым: „Літва паўстала!
Дазволь нам, кесар, з арміяй тваёй злучыцца!“
Спьггае ён: „Хто камандзір?“ „Суддзя Сапліца!“
Хто смеў бы папракнуць тады нас Таргавіцай?
Браток, пакуль стаяць Панарам, Нёмну плысці,
Датуль Сапліцаў імю з памяці не выйсці!
Унукаў, праўнукаў Ягайлава сталіца
Паказваць будзе пальцам: „Гляньце, вось Сапліца,
3 Сапліцаў тых, што першыя ўзнялі паўстанне“».

Суддзя на гэта: «Хто ды што казаць там стане,
Дык гэтым галава мая найменш занята.
Нічым не вінаваты я ва ўчынках брата,
Палітыкай таксама я не забаўляўся,
А толькі абавязкі выканаць стараўся.
Я — шляхціц і ахвотна сцёр бы пляму дому.
Ахвотна паслужу я краю дарагому.
Душу яму аддам. Не лепшы я з ваякаў,
Ды й мой палаш таму-сяму пакінуў знакаў.
Раз я на сейміку адным у бой паклікаў
І ў паядынку зраніў двух братоў Бузвікаў,
Што… ды не ў гэтым справа. Як тут разабрацца,
Ці трэба неадкладна ў поле выбірацца?
Стралкоў сабраць не цяжка. Пораху мы маем
І некалькі гарматак у ксяндза хаваем,
А ў Янкеля, я знаю, ёсць жалезкі к пікам,
Што будуць годныя і якасцю і лікам.
Жалезкі гэтыя прывезены з Крулеўца
Тайком, а зараз мы да іх наробім дрэўкаў.
І шабляў хопіць. Шляхту конна ўміг пасадзім,
Я — на чале з пляменнікам, а там — паглядзім!»

«Вось кроў паляка! — ўскрыкнуў бернардын, — не скрыю,
Я гэтага й чакаў! — і згроб Суддзю за шыю. —
Ты сын Сапліцаў, ты прыслужышся радзіме
І з братніх він цяжкіх сваё ачысціш імя.
Ты быў мне мілы заўсягды, а з гэтай хвілі
Ты мне, як брат, нас справы зараз параднілі.
Мы падрыхтуемся, бо рушым не адразу,
Я месца вызначу і час, чакай наказу.
Я знаю, цар ганцоў паслаў да Банапарта —
Прадоўжыць мір ён дабіваецца упарта,
Але цяпер яго старанне мала варта.
Француз Біньён з напалеонаўскае рады
Гаворыць, што нічым закончацца нарады,
Што быць вайне. А наш князь Юзаф тому рады,
Мяне сюды ў Літву направіў ён з наказам
Разведаць, ці не хочаце вы з Польшчай разам
За кесарам ісці, як многія народы,
І ў чым ваш доказ, што чакаеце свабоды.
Тым часам, браце, з Графам трэба ўсё наладзіць.
Хоць ён дзівак, фантаст, радзіме ён не здрадзіць,
Ён добры патрыёт і справе дапаможа.
Бо кожны з дзівакоў карысць прынесці можа,
І нават могуць дурнаватыя змагацца,
Калі захочам імі мы апякавацца.
Граф — пан і ў шляхты навакольнай у пашане,
Па прыкладу яго і ўвесь павет паўстане.
Маёмасць знаючы яго, разважыць кожан:
Калі паны ідуць, быць рызыкі не можа.
Дык вось бягу к яму». «Хай так сябе не ўзносіць, —
Сказаў Суддзя, — няхай прыедзе, перапросіць
Мяне, бо я ж старэйшы ды і пост займаю!
А справу хай зноў суд арбітраў разбірае…»
Тут ксёндз дзвярыма стукнуў. «Ну дык едзьце з Богам», —
Сказаў Суддзя.

Ксёндз сеў на воз адразу за парогам,
Б’е пугай, лейцамі сваю варушыць пару.
Загрукатала брычка, ўзняўшы пылу хмару,
Аж ледзь руды каптур з той цемры гляне,
Нібы арол, калі ў аблоках віцца стане.

А Возны быў ужо ад дома Графа блізка.
I, быццам знюхаўшы здалёку сала, ліска
Бяжыць к яму ды безупынна ўсё гадае,
Ці ежа не атручана, ўсё разглядае,
Спыняецца, а то на задніх сядзе лапах
І веерам-хвастом ганяе пах па храпах, —
Так Возны ўбок звярнуў з дарогі, полем крочыць,
Махае палкай, пільна за сялібай сочыць
I, быццам быдла ўбачыўшы, што ўлезла ў шкоду,
Праз луг ідзе, але крадзецца ў бок гароду.
І раптам, нібы гонячы драча балотам,
Пабег сагнёны і ў каноплях знік за плотам.

У гэтай цёмналістай і густой расліне
Ля дому ёсць прытулак птушцы і звярыне,
І людзям. Часта заяц, спуджаны ў капусце,
Шукае сховішча ў каноплях, а не ў кусце,
Бо ў гэтых гушчарах няма для харта ходу,
Ганчак жа там яго не зветрыць ад смуроду.
Дваровы там ад бізуноў ці аплявухаў
Хаваўся і сядзеў, пакуль пан гневам бухаў.
Нярэдка ўцёкшым ад ракрутчыны сялянам
Здаралася хавацца ў лесе канапляным.
Таму ў час бітвы ці наездаў, дратаванняў
Бакі абодва не шкадуюць намаганняў,
Каб толькі затрымаць каноплі за сабою,
Бо тым яны карысныя ў хвіліну бою,
Што з хмелевым далей злучаюцца спляценнем,
Спрыяючы атакам ды і адступленням.