Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі - Год беларуса - Вершы. Вершав. апавяданні. Публіцыстыка

У валасное упраўленне
Стаў збірацца наш народ,
Бо тут, як на утрапенне,
Сказаў земскі сабраць сход.
Уперад дальшыя сяляне
Папрыходзілі таўпой,
А нарэшце і мяшчане
Прыцягнуліся парой.
Зборня поўна да парога,
Усе громка гаманяць.
Накурылі дыму многа,
Аж нічога не відаць.
Выйшаў земскі ды гавора:
— Трэба будзе вам зрабіць
Банчок сельскі, адкрыць скора,
Манаполькі ўсе закрыць.
На банчок трэба спачатку
Злажыць грошай адну часць,
А другую — наастатку.
Гэну, кажа, казна дасць.
Прадсядацеляў і членаў
Трэба будзе выбіраць,
А ўжо яны, каму трэба,
Будуць грошы пазычаць.
Банк зрабіўшы, ужо столькі
3 вас жыдкі не будуць драць,
А закрыўшы манаполькі,
Будзе п’янства уціхаць.
Зашумелі нашы брацця
I нарэшце загулі —
Як касец на сенажаці
Пырне ў купіне чмялі.
— Добра, — кажуць, — земскі радзіць:
Нас не будзе драць Аўсей.
Але ж, пэўна, не пагладзіць
Ані Сцёпка, ні Андрэй.
I папраўдзе тут прызнацца,
Што, бадай, ці не ва ўсім
3 жыдам можна меркавацца
Ці не лепей, як з сваім.
Хоць з вагой і мерай, самі
Знаем добра, нас дзярэ,
Пяньку і лён з канаплямі
За нішто у нас бярэ,
То яго ты, як скаціну,
Хоць у бараду наплюй,
А вот банкаўскаму чыну
Зрабіць гэтак паспрабуй!
Манаполькі, распіўныя —
Усё ліха, усё зло!
I тракціры, і піўныя —
Каб іх звання не было!
I крычалі усе людзі,
Той ахрып, а той спацеў.
Аж гукнулі: няхай будзе
Так, як земскі захацеў!
I ў той час па добрай волі
Распісаліся усе,
Што гарэлкі ніхто болей
Да губы не паднясе…
I падумаў бы хто, можа:
Люд там добры мае быць.
Але дзе! — барані божа! —
Яшчэ горай сталі піць.
Хоць так моцна наракалі
На папой гэны гаркі,
Манаполькі як прапалі —
Завяліся браваркі.

Пагінуў снег ужо на полі,
Усюды стала гразь, вада.
Стральцам жа гэта не бяда —
Есць птаства ўсякага даволі:
Пішчыць кулік і цягне сломка,
Вабіцца шэры ярубок,
Ды і глушэц ляціць на ток,
I цецярук балбоча громка;
Шпакоў, драздоў, чаек нямала,
I стады качак ды гусей.
Трудна злічыць дзічы усей,
Што к нам яе папрылятала.
А тут Вялікдзень наступае,
Добра было б яно, але,
Каб мець звярыну на стале,
Бо чуць не кожны яе мае.
I вот не надта даўно, зрання,
Прыслаў стральца мне неяк Бог,
Дык мы як відзіш з ім удвох
Пайшлі сабе на паляванне.
Час нам папаўся непагодны,
Дзень вельмі дужа слотны быў,
Як цераз сіта дожджык ліў,
I ветрык павяваў халодны.
I чуць успелі мы дабрацца,
Не затрымаўшыся нідзе,
Брылі па гразі, па вадзе,
Цераз раку паўзлі па кладцы.
I хоць змарыліся, у поце —
Угаварылісь, як рабіць:
Лупіць, што толькі падляціць.
Заселі ў будках на балоце.
Мінула поўнач ўжо глухая,
На небе пачало шарэць,
Было ўжо значна, што світае,
Хоць і не надта, а ледзь-ледзь.
Аж недзе там, сярод балота,
Працяжна закрычаў жураў,
А тут баранчык забляяў
I чайкі рынулі, як слота.
Цяцеркі скора заквакталі,
Зараз зашыкалі самцы,
Як на ігрышчы ў нас хлапцы,
Уголас ўсе забалбаталі.
То адлятае, то садзіцца,
То хвост распусціць, як індык,
То шыю выцягне, як бык,
I схопяцца з сабою біцца.
Вот мы нагледзеліся многа!
Няма на што і наракаць,
Але каб што упаляваць —
Дык не ўдалося нам нічога!
Праз меру доўга мы сядзелі,
А чалавек — гэта не дуб.
У роце клікаў зуба зуб,
Аж нашы стрэльбы акалелі.
Цяпер успамінаць аж жудка,
Як было холадна, дык страх!
Трасліся стрэльбы у руках,
Цецерукі ляцелі ў будкі.
Праўда, ідучы каля мшару
Аж па калені у вадзе,
Хоць не было відно нідзе,
Узагналі неяк качак пару.
Відно, былі праз меру смелы,
Бо, ўзняўшыся яны ўгару,
Кружылі доўгую пару,
А мы далі чатыры стрэлы.
I няхай хто як хоча судзе,
Хоць не папалі мы у іх,
А страхаў далі не малых,
I жыцця, пэўна, ім не будзе!
Нам пасля тога палявання
Халодна было там сядзець:
3 парожнім брухам і мяшком
Збіралася, мусіць, з вяршком
Вёрст із пятнаццаць да трапання.
Але мы там не асталіся
Ды пацягнуліся дамоў,
А мой кумпан саўсім прыстаў —
Ледзь-ледзь паволі дапляліся.
I на другі ўжо раз, бывала,
Ніяк і ногі не ідуць,
Як паляваць куды завуць:
Саўсім ахвота ўжо прапала.

Як чутно, дык гэтак, мусі,
У нас на цэлай Беларусі
Кожны двор і кожна хата
Мае прыказак багата
У кожнай справе, ў кожным дзеле,
Як падумаеш тыкеля.
А спісаць іх ўсе з натуры,
Дык валовай мала скуры.
Але прыказкі ўсе гэты
Не ліхой бываюць мэты,
Іх прыкмеціць толькі штука,
А там — кожнаму навука…
У адной вёсцы даўнавата
Жыў адзін мужык багата,
Так, як іншы раз бывае,
Калі ў масле сыр плывае.
Меў і грошай, і будынку,
I харошую скацінку,
Меў дачушку і сыночка —
Удалога адзіночка.
А пражыўшы веку спора,
Як прачуў канец свой скора,
Залёг стары ў караваці
Ды дзяцей к сабе стаў зваці.
«Дзеткі,— кажа, — мае мілы,
Я ўжо блізак да магілы!
Табе, дочка, трэба будзе
3 волі божай пайсці ў людзі.
А ты, сынку, як Бог здарыць,
Калі будзеш гаспадарыць
Водле бацькаўскага ладу,
Дык старога помні раду:
Калі ты ідзеш з сахою,
3 возам, з бараной, з сяўнёю,
Не кажы, ідучы з дому,
„Памажы, Божа!“ нікому.
А другое знай, ці чуеш? —
Як арэш ці барануеш
Ды дамоў будзеш адходзіць,
Абгародзіць не зашкодзіць.
I нарэшце помні гэта:
Ці то восень, вясна, лета,
Ці зіма — каб круглым годам
Табе яда была з мёдам».
Расказаўшы гэта сыну,
Ён у тую жа часіну,
Так казалі ўсе аб гэтым,
I расстаўся з божым светам.
Яго пекна пахавалі,
Успамінкі, бач, спраўлялі,
Прадаўшы на то карову,
Далі на мшу трырублёву,
А яшчэ тры разы столькі
Заняслі у манаполькі.
Прызабыўшы крыху гора,
Сястра замуж выйшла скора.
Брат быў справіў ёй вяселле
I ўсяго на наваселле
Даў і нават не скупіўся.
Ды жаніцца сам жаніўся.
А натуру меўшы шпарку,
Узяўся сам за гаспадарку.
Як ідзе ці едзе, можа,
То не дасць «Памажы, Божа!».
А араць ідзе з сахою,
Вязе плоту воз з сабою,
I як толькі араць годзе —
Што ўзарэ, тое гародзе.
После даў сабе выгоду:
Накупляў і пчол і мёду,
Есць уволю і сыцее,
Але штось не багацее.
Парой не ўсее, не уробіць,
Дык і збожжа ўжо не родзіць.
I карысці няма з плоту,
Ды сагнаў з мёду ахвоту.
Спахмурнеў хлапец, казалі,
Ды смяяцца з яго сталі:
Ці пашкоджана сяліба,
Ці з мазгоў сышоў ён хіба?
Ён-то неяк раз вясною,
Сеўшы ў полі пад мяжою,
Аб сваім думаў няшчасці,
Плакаць стаў і бацьку клясьці,
Што не шэньціць і не родзіць.
Аж мяжою падыходзіць
Да яго дзядок старэнькі,
Увесь, як галубок, сівенькі,
Із кіёчкам, торба бела
На плячах яго вісела,
Ды каптанік на ім новы,
На нагах лапці ліповы.
3 яго вочак святлом біла.
Стала хлопцу неяк міла.
А як стаў, разгаварыўся.
Дзядок стаў пытаць паволі,
Чаго плача ён на полі:
«Ці бацькоў то смерць забрала?
Ці няшчасце напаткала?
Ці жыццё табе дадзела?
Гавары мне, сынку, смела!»
«Не, не маю я нічога,
Ані крыўды ні на кога,
I ніхто мне не пашкодзіў —
Мяне бацька мой сазводзіў».
Ды прызнаўся перад дзедам,
Як той есці казаў з медам,
Гарадзіць пашню на полі,
Прытым не казаць ніколі,
Ідучы на поле з дому,
«Памажы, Божа!» нікому.
Паківаў дзед галавою:
«Сынку, робіш ты не тое
I на бацьку дарма брэшаш,
А за гэта цяжка грэшыш.
„Памажы, Божа!“ не даці —
Гэта значыць не заспаці
I старацца, мой саколе,
Чым найраней выйсці ў поле.
Дык не ты ўжо дасі людзям —
Табе кожны даваць будзе.
3 гарадзьбой рэчы такія:
Узарэш гонцы, другія,
Абжэнь сошкай ці баронкай,
Абгародзіш баразёнкай.
3 мёдам то такая справа:
Кожная салодка страва,
З’ясі смачна, мёд пачуеш,
Калі добра папрацуеш».
Рэкшы гэта, дзед старэнькі
Зноў мяжою праз засценкі
Ужо далёка апынуўся.
Покуль з думак быў ачнуўся
Наш хлапец, ніхто аднача
Анідзе дзядка не бачыў.
Скуль узяўся і дзе дзсўся,
I што ён рабіць тут меўся,
Хто ён быў, ніхто не знае.
Быццам сам Бог, хлопец бае,
Бо з той пары ў яго хаце
Скора знайшлося багацце,
Стала зноў радзіць на полі,
I ўсяго было даволі.
А суседзі яго тыя,
Людзі злосныя, благія,
Што смяяліся, брахалі,
Завідаваць яму сталі.
Гэтак бывае часамі,
Але ведаем і самі,
Што на свеце так бывае:
Хто працуе, той і мае!