Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Камунізм знаходзіцца сёньня ў стане ўсеабсяжнага крызысу, як у сэнсе ідэалёгіі, так і сыстэмы. Памеры гэтага крызысу із значнай відавочнасьцю можна ўбачыць у сьвятле пяцёх важных працэсаў:

1. У вачох камуністых на ўсім сьвеце савецкі досьвед — ужо не прадмет культу — з гэтага моманту павінен не пераймацца, а адмаўляцца. Такім парадкам, камунізм цяпер ня мае практычнага ўзору, якому маглі б насьледаваць іншыя.

2. У Савецкім Саюзе невырашальная дылема камуністычнага ладу замыкаецца ў тым, што эканамічнае разьвіцьцё магчымае толькі за кошт палітычнай стабільнасьці, тымчасам як палітычную стабільнасьць можна ўтрымаць адно коштам эканамічнага заняпаду.

3. Ува Ўсходняй Эўропе згубнай заганай камунізму ёсьць партыйная манаполія на ўладу, прычыны якой замыкаюцца ў савецкім дамінаваньні. Сёньня, калі мінулася сорак гадоў пасьля навязваньня камунізму, элімінацыя як чужога, так і партыйнага дамінаваньня паўсюль разглядаецца як абавязковая папярэдняя ўмова грамадзкага адраджэньня.

4. У Кітаі ідэалягічная дыфузія камунізму будзе цаной эканамічных посьпехаў. Сучасны Кітай, мабыць, увойдзе ў дваццаць першае стагодзьдзе яшчэ пад уладай камунізму, але гэта будзе не камуністычны Кітай.

5. Эра маналітнага камуністычнага руху ў сьвеце, пабудаванага на супольным веравызнаньні, адышла ў невараць. У сярэдзіне восемдзясятых гадоў наступіў канец ідэі руху камуністычных партый, аб’яднаных дактрынай і дзейнасьцю.

Разам узятае, усё гэта ня толькі азначае паўсюдны крызыс камунізму, але й вястуе ягоны заняпад як уплывовай, палітычнай і ідэалягічнай сілы ў сучасным сьвеце. Гэты крызыс знаходзіць цяпер выяўленьне ўва ўзрастаючых грамадзкіх узрушэньнях, спрычыненых благім станам эканомікі ў камуністычных дзяржавах, а таксама ў страце даверу да самой дактрыны камуністычнымі ўладнымі элітамі. У камуністычных краінах пагляд, што сацыялізм рэпрэзэнтуе нейкі больш дасканалы грамадзкі лад, або стаў ужо зусім дыскрэдытаваным, або трактуецца з усё большым скептыцызмам. Апрача гэтага, сусьветны камунізм ня можа ўжо прапанаваць такой грамадзкай мадэлі, якая б паслужыла арыенцірам на будучыню.

Клясычная марксісцка-ленінская дэфініцыя «ўсеабсяжнага крызысу капіталізму» — які, як заявіў Крэмль у 1961 годзе, ужо распачаўся — дасканала пасуе да цяперашняй сытуацыі камунізму. Калі ў гэтую заяву ўставіць слова «камунізм» або нейкую згадку аб Савецкім Саюзе ў месца «імпэрыялізму» ці «капіталізму» , а тэрмін «рынкавая дэмакратыя» заміж «сацыялізму» , паўстане жудасна верная карціна сучаснага камунізму:

Камунізм у цяперашняй стадыі разьвіцьця ёсьць савецкім імпэрыялізмам на этапе яго заняпаду і банкруцтва. Немінучы працэс раскладаньня ахінуў камунізм зь верху і да нізу, улучна зь ягонай палітыкай і ідэалёгіяй...

Усеабсяжны крызыс камунізму знаходзіць выражэньне ў наступных фактах: несупынны адыход новых краін ад савецкай мадэлі; аслабленьне пазыцый камуністычных краін у эканамічным спаборніцтве з разьвітымі краінамі рынкавай эканомікі; распад савецкага блёку; паглыбленьне супярэчнасьці паміж камунізмам ды разьвіцьцём дзяржаўна-манапалісцкага сацыялізму, з аднаго боку, і ўзрастаньнем мілітарызму, з другога; узрастаючая нутраная дэстабілізацыя і раскладаньне камуністычнай эканомікі, выяўныя ўва ўсё большай няздольнасьці камунізму да поўнага выкарыстаньня вытворчых сілаў — нізкі тэмп росту вытворчасьці, цыклічныя крызысы, пастойная няздатнасьць поўнага выкарыстаньня прадукцыйных сілаў, хранічная няпоўная занятасьць; беспрэцэдэнтнае ўзрастаньне палітычнай рэакцыі на ўсіх франтох; устанаўленьне ў пэўных камуністычных краінах тыраніі асобных кіраўнікоў і глыбокі крызыс камуністычнай палітыкі і ідэалёгіі.

Калі гэтая дэфініцыя, апранутая ў марксісцкую ідэалёгію, ляпідарна характарызуе ўсеабсяжны крызыс камунізму, то, аднак, памеры і ступень гэтага крызысу розныя для розных краін. Прыведзеная табліца зьмяшчае прыблізную — і, прызнацца, абапёртую на суб’ектыўных ацэнках — ацэнку ступені крызысу ў паасобных камуністычных краінах. Для камунізму палітычны посьпех раўняецца дзейснаму кантролю, і чым менш трэба прымусу, каб накінуць і ўтрымаць поўны кантроль, тым большы гэты посьпех. Дзеля гэтага, нават калі ня ўсе з гэтых крытэраў маюць аднолькавае значэньне, высокая колькасьць пунктаў азначае, што не ўдалося пабудаваць дзейсна функцыянуючую ленінскую палітычную структуру, надаць новую форму грамадзтву і стварыць прадукцыйную эканоміку з цэнтральным плянаваньнем.