Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

* Ёсць звесткі, што гэтая трагедыя адбылася каля мястэчка Астрына ў Лідскім павеце, недалёка ад ракі Котры.

Забойства палявога гетмана было здарэннем, нечуваным ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Гэтае злачынства канфедэратаў адштурхнула ад іх сімпатыі грамадства. Ды і сярод самога Братэрскага хаўрусу адразу пачаўся разлад. Радыкальнае кола, якое несла адказнасць за забойства, засталося ў абсалютнай меншасці. Жамойцкая дывізія ўскладала ўсю віну на правае крыло, бо Катоўскі, Хлявінскі і Навашынскі былі з арміі Сапегі, аднак да інспіратараў расправы належаў і афіцэр дывізіі левага крыла Невяроўскі [23, s.65]. У такіх умовах, перажываючы маральны крызіс, войска Вялікага Княства Літоўскага зноў раздзялілася на два крылы і ў студзені 1663 г. адышло на зімовыя кватэры: жамойцкая дывізія - на Жамойць, а сапежынская - у Беларусь, на памежжа Віленскага і Наваградскага ваяводстваў. Цяпер абозны Міхал Пац, сваяк забітага гетмана, якога Катоўскі пры кожнай нагодзе называў «ворагам шляхецкай свабоды і залатой вольнасці», меў рэальную магчымасць усталяваць сваю ўладу над разгубленымі жаўнерамі жамойцкага войска. Спачатку ён схіліў на свой бок большасць афіцэраў, а пасля з невялікім аддзелам раптоўна з'явіўся ў Вільні, схапіў забойцаў, у прыватнасці Невяроўскага, Хлявінскага (Навашынскі паспеў уцячы ў Маскоўскую дзяржаву), лідэра канфедэратаў Катоўскага, а затым авалодаў артылерыяй. Наступнага дня, 24 красавіка, уся старшына мяцежнай дывізіі паддалася і прысягнула на вернасць Рэчы Паспалітай. Войска левага крыла цалкам адцуралася арыштаваных злачынцаў і 5 траўня 1663 г. падпісала пагадненне з каралеўскай камісіяй, паводле якой канфедэрацыя распускалася. Пры гэтым усім жаўнерам, якія ўваходзілі ў Братэрскі хаўрус, за выключэннем забойцаў палявога гетмана, гарантавалася амністыя. Урад паабяцаў неўзабаве выплаціць войску 5 мільёнаў злотых (увесь доўг складаў каля 13 мільёнаў). Спаліўшы акт канфедэрацыі, харугвы выказаліся за тое, каб палявым гетманам стаў абозны Міхал Пац (да зацвярджэння яго на гэтай пасадзе каралём). Новы начальнік загадаў усім харугвам левага крыла збірацца пад Чырвоным Дваром, што каля Нясвіжа, а яшчэ па якім часе жамойцкая дывізія атрымала загад ісці на Падляшша - памагаць каралю ўтаймоўваць каронных канфедэратаў Свідэрскага. Было спадзяванне, што абыдзецца без крыві: дэманстрацыя сілаў Паца і дывізіі Чарнецкага павінна была падштурхнуць тых да самароспуску. Сапраўды, нават звесткі пра сцягванне пацаўскай арміі пад Нясвіж аслаблялі рашучасць польскіх канфедэратаў. Але харугвы Вялікага Княства збіраліся да Паца вельмі марудна. Жаўнеры ня мелі аніякай ахвоты ісці на сваіх былых хаўруснікаў. Іншыя ж нават ухвалялі цвёрдасць канфедэрацыі Свідэрскага.

Сам Міхал Пац доўгі час быў заклапочаны праблемай утрымання арыштаваных лідэраў Братэрскага хаўрусу, бо ім шмат хто спачуваў. Калі б ён пакінуў іх у вязніцы на тэрыторыі Вялікага Княства, сама варта магла б выпусціць арыштаваных на волю. Спачатку Пац трымаў закутых вязняў пры войску, вазіў з сабою, аднак яны мелі папулярнасць і ў харугвах. Найміты, прыкладам, прасілі вызваліць на іхныя парукі паручніка Ешмана. Пытанне развязалася толькі пасля таго, як Пац пры канцы траўня выслаў арыштаваных да Мальбарка*. А ягоная дывізія так увесь чэрвень і прастаяла ў Беларусі, хоць да маршу на Падляшша яе заклікалі і ваявода Чарнецкі, і канцлер Пац, і віленскі біскуп Белазор.

* Суд над забойцамі Гасеўскага адбыўся ажно напрыканцы 1664 г. у Варшаве. Чатырох - Катоўскага, Наркевіча, Невяроўскага і Ястрэмбскага - засудзілі на смерць. Каралі іх 3 студзеня 1665 г. пры зачыненых брамах, атачыўшы рынак моцнай аховай пяхоты. Палкоўніку Невяроўскаму і Катоўскаму адсеклі галовы, пасля чаго чвартавалі целы, Наркевіча і Ястрэмбскага толькі абезгаловілі. А вось галоўны злачынца Навашынскі ацалеў, бо ўцёк да Масквы. Хоць яго пазней і выдалі Рэчы Паспалітай, забойцу пасадзілі ў вязніцу і смерцю, праўдападобна, не каралі [78, s.167].

Хто ведае, чым скончыўся б паход арміі Міхала Паца на польскіх канфедэратаў. На шчасце, ёй ужо не спатрэбілася гэтага рабіць: 2 ліпеня 1663 г. канфедэрацыя Свідэрскага была распушчаная [74, s.45]. Цяпер з'яўлялася магчымасць ажыццявіць даўно запланаваную агульную наступальную кампанію супраць Маскоўскай дзяржавы, перанесці вайну за Дняпро. Праўда, дывізія правага крыла, размешчаная каля Горадні, Ліды, Ваўкавыска і Слоніма, была ўсё яшчэ пад кантролем канфедэратаў. 4 жніўня ў Мастах пасля перамоваў з каралём і вялікім князем было падпісана пагадненне аб роспуску арганізацыі мяцежных жаўнераў і ў сапежынскай дывізіі. За гэта войска атрымала амністыю і гарантыю выплаты шматагадовых грашовых даўгоў. Узначаліў дывізію, як і раней, вялікі гетман Павел Сапега.