Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Зіма 1661-1662 гг. выдалася цёплай, зусім бясснежнай. Да вясны рэкі так і не пакрыліся лёдам. Польскія канфедэраты бавілі час на кватэрах пад Кельцамі, а войска Вялікага Княства, не падначаленае аніякай гетманскай уладзе, - на паўднёвым захадзе Беларусі. Рэзідэнцыяй кіраўніцтва Братэрскага хаўрусу па-ранейшаму заставаўся Кобрынь, а роты канфедэратаў паразыходзілі ды гаспадарылі ўжо на Лідчыне і Слонімшчыне.

Царскі ўрад хацеў унікнуць абвастрэння вайны і таму, як і ў 1661 г., паспрабаваў зацягнуць час дыпламатычнымі перамовамі. Стольнік Несцераў, прыехаўшы ў сакавіку ў Варшаву, сцвярджаў, што Аляксей Міхайлавіч гатовы падпісаць замірэнне, аднак, калі сенатары выставілі ўмовы - абавязковае вяртанне акупаваных тэрыторый, высветлілася, што Масква на гэта не пойдзе. Між тым патрабаванне вярнуць захопленыя землі стала ўжо прынцыповай пазіцыяй дэлегатаў Вялікага Княства Літоўскага на ўсіх соймах, якія разглядалі магчымасці замірэння з Маскоўскім царствам. Прыкладам, калі польскі бок хіліўся да таго, каб скончыць вайну, пакінуўшы цару частку захопленых ім тэрыторыяў, сенатары Вялікага Княства пачалі сварыцца з кароннымі і пагражалі, што ў такім разе іх дзяржава пойдзе вайной на Карону Польскую [5, т.3, с.420]. Гэтакая цвёрдасць пазіцыяў Вільні выяўлялася і пазней*.

* Калі ў канцы 1662 г. да ўрада Рэчы Паспалітай прыехаў вядомы маскоўскі дыпламат Апанас Ардзін-Нашчокін, які спрабаваў дамовіцца аб замірэнні (Масква была гатовая саступіць Смаленск і Севершчыну, даць грошы на выплату даўгоў канфедэратам, каб толькі ёй пакінулі Інфлянты), сенатары і камісары ад Вялікага Княства проста адмаўляліся ўдзельнічаць у перамовах з ім ды настойліва патрабавалі працягваць вайну.

Усё, пра што ўдалося дамовіцца вясною 1662 г., гэта абмен палоннымі. Рэч Паспалітая хацела скарыстаць зручны момант ды вызваліць сваіх вязняў, асабліва палявога гетмана Вінцэнта Гасеўскага. Балазе, мяняць было на каго. У палоне ў Вялікім Княстве знаходзіліся 242 высокія маскоўскія чыны, сярод якіх - стольнік Хаванскі-малодшы, князі Казлоўскі, Акінфаў, два Шчарбатыя, палкоўнікі, стралецкія галовы, дваране і дзеці баярскія. Для першага абмену камісіі з'ехаліся напрыканцы сакавіка - пачатку красавіка ў Смаленску. З маскоўскай няволі былі адпушчаныя гетман Вінцэнт Гасеўскі, палкоўнік Міхал Абуховіч ды Стэфан Невяроўскі, а таксама блізу 200 жаўнераў. У верасні адбыўся другі абмен палоннымі, на гэты раз у Горах.

Вызваленага гетмана горача віталі жаўнеры сканфедэраванага войска, аднак пра вяртанне яму былой улады над жамойцкай дывізіяй гаварыць не спяшаліся.

У траўні 1662 г. царскі ўрад накіраваў на падмацаванне Старога Быхава і Барысава новыя палкі. Даведаўшыся пра маскоўскую ініцыятыву, канфедэраты выслалі на ўсход Беларусі 7 харугваў свайго войска, якое, аднак, не магло стрымаць моцнага непрыяцельскага канвою і было разбітае недалёка ад Чавусаў. У той складанай сітуацыі Братэрскі саюз абвясціў, што наагул перастае займацца справай абароны краіны. Маўляў, няхай гэта бярэ на сябе шляхта. І ўсё ж на пачатку чэрвеня канфедэраты зноў выслалі сваё войска на непрыяцеля: пад Барысаў рушыла 20 харугваў конніцы і 14 - пяхоты [97, s.209]. А ўжо ў ліпені таго ж года барысаўскі ваявода Хлопаў, змогшыся, разам з залогаю мусіў пакінуць Барысаў і адступіць да сваіх.

Наступны горад быў вызвалены ажно ў снежні. Гэта Ўсвят, здабыты штурмам невялікімі сіламі палкоўніка Чарняўскага. Маскоўскі ваявода і шмат хто з ягоных ратнікаў трапілі ў палон. Павольна, але ўсё ж няўхільна, агульнымі намаганнямі войска і насельніцтва Беларусь крок за крокам вызвалялася ад акупантаў. Здавалася, што, калі б перавага Рэчы ІІаспалітай яшчэ трошкі павялічылася, гэта дазволіла б вярнуць дзяржавам ранейшыя межы. Патрэбна было толькі, не адкладваючы, нанесці вызначальны ўдар па непрыяцелю.

Усё яшчэ колькасна большая царская армія перажывала цяжкія для яе часы. Ратнікі не толькі па-ранейшаму ў вялікай колькасці ўцякалі з тэрыторыі ваенных дзеянняў, але і пераходзілі на бок Рэчы Паспалітай. У Смаленску, напрыклад, баючыся гэтага, салдатаў і стральцоў зусім на выпускалі за муры. Большая частка смаленскай шляхты ўсё адно схілілася да пераходу. Дзеля масавага выпуску медных грошай з прымусовым курсам (цар прыраўняў іх да сярэбраных) цяжкі крызіс перажывала эканоміка Маскоўскай дзяржавы. Ратнікі і ўкраінскія казакі, якія атрымлівалі такія грошы, апыналіся ў асабліва складаным становішчы, бо за «пустыя» медзякі сяляне не хацелі нічога прадаваць. Кошт на прадукты сельскай гаспадаркі вырас месцамі ў 50 разоў. На тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы шырыўся рух сялян і халопаў супраць памешчыкаў, гатовы перарасці ў вялікую антыфеадальную вайну, а ў самой сталіцы ў 1662 г. выбухнуў «медны бунт» - паўстанне, выкліканае абясцэньваннем грошай, павышэннем падаткаў і спекуляцыямі. Напалоханы цар кінуў на паўстанцаў 10-тысячнае войска і патапіў бунт у крыві: было забіта, павешана ці патоплена за тысячу чалавек, некалькі тысячаў саслана ў Сібір.