Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Якраз 6 верасня ў абоз пад Палудавічы вярнуліся вайсковыя паслы з Варшаўскага сойму. Сойм, на якім мусіла развязацца пытанне выплаты грошай жаўнерам ды праблема заспакаення войска наагул, разглядзеў гэта зусім павярхоўна. Затое куды больш сур'ёзна абмяркоўвалася магчымасць элекцыі новага манарха пры жыцці Яна Казіміра. Былі ўхваленыя новыя высокія падаткі, узнагароджаны паасобныя жаўнеры - вось усё, што зрабіў сойм для арміі Вялікага Княства, якая немаведама чым яшчэ трымалася. У дадатак да абедзвюх дывізіяў прыслалі каралеўскіх камісараў [74, s.31].

Абураныя жаўнеры сабралі свой рэляцыйны соймік, на якім абмяркоўвалі невясёлыя весткі з Варшавы. Вінаватых шукалі сярод сенатараў і магнатаў Вялікага Княства. Асабліва скампраметавана выглядалі галоўныя кіраўнікі - гетман Сапега ды Пацы, якіх выкрывалі ў карупцыі, ігнараванні агульнадзяржаўных інтарэсаў, розных непрыстойнасцях. Жаўнеры не маглі зразумець, чаму Сапегу ды Пацам былі вернутыя вялізныя сумы грошай (Сапегу, прыкладам, 100000 злотых), растрачаных тымі ў дзяржаўных патрэбах, а для выплаты старых даўгоў войску сродкаў не знайшлося? Нямала абвінавачванняў прагучала на адрас, бадай, усёй вайсковай старшыны, якую Пац ды Сапега падбіралі, натуральна ж, са сваіх людзей. Войска не жадала больш падпарадкоўвацца Сапегу, Пацу, Юдзіцкаму, усім палкоўнікам і шэрагу ніжэйшых афіцэраў. Так, у стане агульнага абурэння і ўзрушанасці 7 верасня пад Палудавічамі пачала стварацца канфедэрацыя войска Вялікага Княства Літоўскага. Праз тры дні было абрана кіраўніцтва - маршалак Казімір Жаромскі, віленскі стольнік, і 12 ягоных дараднікаў.

Новы правадыр адразу выслаў моцны пад'езд конніцы пераймаць царскую казну, а 19 верасня сканфедэраванае войска ўзялося дарабляць мост праз Дзвіну і перапраўляцца на правы бераг - у стары лагер Хаванскага, пакінуты царскімі ратнікамі. Праўдападобна, што нейкая колькасць харугваў, нанятых самім Пацам, не далучылася да апазіцыйнага вайсковага хаўрусу, а пайшла з абозным на Падляшша, да ваяводы Чарнецкага. Ледзь толькі паспела войска Жаромскага размясціцца ва ўмацаваным лагеры, як адразу з'явіўся і сам Хаванскі. Пасля дробных сутычак маскоўскія палкі адышлі ў бок Полацка. Лагер за час перадышкі быў умацаваны яшчэ лепш: па ўсёй акружнасці жаўнеры выкапалі два акопы з брустверамі, зрабілі шанцы ды высеклі лес, які занадта блізка падступаўся да лагера з таго боку, адкуль чакалі непрыяцеля. Цяпер канфедэраты адчувалі сябе пакайней. Аднак колькасная перавага непрыяцеля не выклікала аптымізму: Хаванскі, аб'яднаны з Нашчокіным, меў не менш чым 20-тысячную армію, тады як пры маршалку Жаромскім было каля 12 тысячаў жаўнераў. У 1661 г. усё войска Вялікага Княства Літоўскага ўжо не складала ранейшых 22 тысячаў, так што адданых вялікаму гетману ды манарху харугваў заставалася яшчэ меней.

Хутка канфедэраты неспадзявана панеслі значныя страты. Спачатку 14 кастрычніка быў разбіты пад'езд палявога пісара Катоўскага, з сямі ротаў якога тры ўцяклі, страціўшы свае штандары, а са складу астатніх большая частка вершнікаў трапіла ў палон. Затым 18 кастрычніка адбылася бітва галоўных сілаў. Калі маскоўскія ратнікі непадалёку ад лагера Жаромскага напалі на невялікі пад'езд Адахоўскага, на пабаявішча мусілі выйсці ўсе харугвы маршалка, а праз момант перад імі ўжо выраслі ў лесе гатовыя да бою шыхты ратнікаў Хаванскага ды загрукаталі маскоўскія гарматы. Шэсць разоў, кідаючыся ў атаку, войска Вялікага Княства пераходзіла праз дзве ручаіны, якія раздзялялі пазіцыі арміяў. Дзейнічаць давялося ў вузкай, нязручнай мясцовасці, так што большасць харугваў не магла браць удзелу ў сечы, а толькі назірала за ёй. Колькасць забітых і параненых жаўнераў, страчаных коняў у той дзень засмуціла канфедэратаў. Пасля гэтага, сабраўшыся ў абозе, яны вырашылі служыць толькі да 11 лістапада таго ж года.

Вялікі гетман Сапега, Пац і Ян Казімір намагаліся хутчэй зліквідаваць канфедэрацыю Вялікага Княства ды выратаваць сітуацыю на маскоўскім фронце. Больш таго, каралеўскі двор планаваў правесці восенню маштабную наступальную кампанію, ачысціць ад акупантаў Падняпроўе. Такі план адпавядаў бы ўхвалам Варшаўскага сойма, на якім пры абмеркаванні магчымага замірэння ў прысутнасці царскага пасла дэпутаты адкінулі ўмовы маскоўскага боку ды вырашылі працягваць вайну [5, т.3, с.425]. Але канфедэраты пільна сачылі за дзеяннямі скампраметаванага кіраўніцтва і стараліся нейтралізаваць захады, скіраваныя на іх раскол. За спробу дапамагчы Міхалу Пацу ўзяць апазіцыйны вайсковы хаўрус пад свой уплыў быў забіты «цнатлівы сярод цнатлівых» ротмістар Крыштап Адахоўскі і паранены паручнік абознага Акольскі. У абоз пад Кушлікі прыехалі дэлегаты ад польскіх канфедэратаў, якія ўтварылі свой супрацьурадавы хаўрус яшчэ ў ліпені 1661 г. і мелі за маршалка Самуіла Свідэрскага. Дзякуючы сустрэчы паўстала ліга канфедэрацый Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага, злучаных сталай карэспандэнцыяй і супрацоўніцтвам.