Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

І ў ліпені 1661 г. ваявода паведамляў цару, што полацкія мяшчане на чале з бурмістрамі Кузьмой Навумовічам і Рыгорам Паўкам хочуць здаць горад войску Вялікага Княства. Ад павятовых мужыкоў, адзначаў ён, даводзіцца «чаять измены». Полацкую шляхту і казакаў князь Вялікі-Гагін нікуды не выпускаў, бо «у них у многих сродичи в измене, и от них чаять того же». Пра здачу напісалі Юдзіцкаму і жыхары Себежа, і, калі пад горад падышло войска Вялікага Княства Літоўскага, яны схапілі маскоўскага начальніка з ягонымі ратнікамі, а Себеж адкрылі сваім.

У траўні дайшло да пераносу ваенных дзеянняў на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы, прычым выконвалася гэта галоўным чынам сіламі партызанаў. Генерал артылерыі і наваградскі кашталян Мікалай Юдзіцкі разаслаў лісты жыхарам Полацкага і Себежскага паветаў, у якіх казаў мужыкам збірацца ў аддзелы ды ісці вайною на Апоцкі і Пустаржэўскі ўезды. І сяляне ўзняліся. Яны стварылі партызанскія аддзелы па 500 і больш чалавек ды пачалі хадзіць пад Апочку і Пустаржэў, дзе чынілі значную шкоду краю, займалі сяленні ды нападалі на царскае войска. А Юдзіцкі збіраўся прывесці на падмогу партызанам сваю конніцу [5, т.3, с.384].

Пры такой актывізацыі ваенных дзеянняў у Беларусі пачыналася лета 1661 г., калі адбылася яшчэ адна падзея, якая істотна паўплывала на мілітарную сітуацыю.

Высільваючыся на два фронты, маскоўскі ўрад вырашыў як найхутчэй памірыцца са Швецыяй, каб вызваліць дадатковыя сілы для вайны з Рэччу Паспалітай. Шведы былі таксама не супраць замірэння, бо яны ўсё яшчэ ваявалі з Даніяй. І вось у сакавіку 1661 г. у Кардзісе, паміж Дэрптам і Рэвелем, пачаліся доўгія і цяжкія перамовы Масквы са Стакгольмам.

Згодна з тэкстам «вечнага міру», падпісанага толькі 21 чэрвеня, Маскоўская дзяржава саступала Швецыі ўсе захопленыя раней у Інфлянтах гарады - Кокенгаўзэн, Дэрпт, Марыенбург, Нэйгаўзэн і інш., пры гэтым абавязвалася пакінуць у фартэцыях артылерыю і хлебныя запасы - 15 тысячаў бочак зерня. Усе палонныя абменьваліся без выкупу. Праўда, у маскоўскай рэдакцыі дамовы было дапісана, што артыкул аб абмене не тычыцца тых палонных, якія не жадаюць выязджаць з Маскоўскай дзяржавы ці якія там добраахвотна перахрысціліся ў праваслаўе. І першае, і другое практычна не падлягала кантролю. Усё гэта абурыла шведскі бок. Выбухнула дыпламатычная сварка, якая трывала яшчэ, бадай, дзесяцігоддзе.

Кардзіскі мір адлюстраваў усю марнасць вайны Маскоўскай дзяржавы са Швецыяй. Масква мусіла вярнуцца да ўмоў Стаўбоўскага замірэння 1617 г. Але царскі ўрад радаваўся і з гэтага. Цяпер паспешліва здымаліся палкі са шведскага фронту і перакідваліся на тэрыторыю Беларусі. Для вайны з Рэччу Паспалітай спрабавалі наняць нават шведаў. У Галандыі зноў была арганізаваная масавая закупка зброі. А крымскаму хану, каб разарваць ягоны хаўрус з Янам Казімірам, паслы Аляксея Міхайлавіча прапаноўвалі штогадовую ўзнагароду 50 тысячаў рублёў [39, с.53].

Апошняя спроба паставіць непрыяцеля на

калені, апошняя спроба прадыктаваць

цвёрдыя ўмовы замірэння...

Летам 1661 г. Хаванскі зноў зграмадзіў у Полацку вялікую армію. Абапіраючыся на фартэцыю, ён мог цяпер праводзіць мабільныя акцыі на абшарах усяго Падзвіння. Неаднаразова пабіты ваявода прагнуў баявога рэваншу. Войска Міхала Паца стаяла тады каля Друі, а дывізія правага крыла, якой кіраваў Мікалай Юдзіцкі, - паўз Дзісну. Каб здабыць інфармацыю аб баяздольнасці і намерах непрыяцеля, абозны Вялікага Княства Літоўскага выслаў у канцы ліпеня пад Полацак моцны пад'езд на чале з ротмістрам Крыштапам Адахоўскім - 15 харугваў панцырных, што складала паўтары тысячы вершнікаў. Неспадзявана з'явіўшыся каля Полацка, Адахоўскі пабіў ворага і нават узяў шмат «языкоў», ды пры вяртанні сутыкнуўся з маскоўскай пяхотай і пацярпеў паразу. Хаванскі пасля далучэння да яго палка Ардзін-Нашчокіна не стрымаўся і сам рушыў на войска Вялікага Княства. Цяпер ягоныя сілы па колькасці значна пераўзыходзілі дывізіі Сапегі і Паца. Маскоўская армія рухалася правым берагам Дзвіны проста на Дзісну, дзе стаяла войска правага крыла. У той небяспечнай сітуацыі Міхал Пац пагадзіўся з неабходнасцю аб'яднацца і паспяшаўся таксама да Дзісны, дзе дывізіі злучыліся. Наблізіўшыся адна да адной, абедзьве арміі былі гатовыя да бітвы, але іх раздзяляла Дзвіна. Ратнікі Хаванскага хацелі дабудаваць мост, каб перабрацца на левы бераг, аднак туды паспела падысці колькі харугваў гусараў і дзве драгунскія роты Княства ды пачалі ставіць умацаванні ля самой вады. Абстрэльваючы іх з мушкетаў і артылерыі, царскае войска цэлы дзень спрабавала адкінуць гэтыя кволыя сілы ды ўсё ж пераправіцца цераз Дзвіну. На шчасце, пад вечар сюды прыйшла ўся дывізія правага крыла. Цяпер пра пераправу Хаванскага не магло быць і размовы. Больш за тыдзень царскі ваявода стаяў перад абозам, абстрэльваў левы бераг з гарматаў, а пасля павёў усю сваю армію назад да Полацка, каб перайсці Дзвіну там. Войска Вялікага Княства пайшло насустрач непрыяцелю і 27 жніўня спынілася на полі каля вёскі Палудавічы. Праз дзень адсюль да Хаванскага выправіўся моцны пад'езд (блізу 4 тысячаў коннікаў), які, аднак, вярнуўся ні з чым. Яшчэ праз колькі дзён ужо Хаванскі прыслаў сюды свой пяцітысячны пад'езд для выведкі. Усё скончылася сутычкай ды палоннымі з абодвух бакоў.