Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Сапегу не ставала сілы і ўлады (хоць фармальна ці меў нехта ўлады больш за вялікага гетмана!), каб прымусіць харугвы жамойцкай дывізіі выконваць ягоны загад. Ён пагражаў Пацу рэпрэсіямі, а таму толькі гэтага і не хапала, каб напісаць каралю і вялікаму князю чарговую скаргу на старога гетмана, зняважыць свайго суперніка. Пры моцнай падтрымцы каралеўскага двара і канцлера Крыштапа Паца кіраўніку жамойцкай дывізіі не было чаго баяцца. Ужо 10 студзеня ўсё войска левага крыла паротна пачало рухацца да Глыбокага, а праз які тыдзень пайшло на Браслаў. Потым Пац збіраў роты пад Дрысвятамі для барацьбы з маскоўскімі аддзеламі Івана Палуехтава, які дзейнічаў з Дынабурга. Але пасля некалькіх сутычак паміж Пацам і Палуехтавым была падпісаная дамова пра замірэнне на 6 тыдняў.

Вясна 1661 г. прайшла на маскоўскім фронце даволі ціха. Харугвы жамойцкай дывізіі былі раскватараваныя паміж Дынабургам і Друяй, а сапежынскай - уздоўж Дзвіны, па лініі Дзісна - Чашнікі - Чарэя. На пачатку сакавіка 1661 г. Хаванскі з часткай войска пакінуў Полацак і пайшоў на Пскоў. Вярнуўся пад Полацак ён толькі ў ліпені. Маскоўскі ўрад тым часам спяшаўся ўмацаваць свае сілы на паўночнай Беларусі, у прыватнасці полацкую залогу. У Тарапец і Вялікія Лукі быў высланы ваявода Юры Шахоўскі, які меў загад мабілізаваць не толькі служылых людзей і «недарасляў», але нават сялянаў сабраць, «колькі можна». Шахоўскі ды Ардзін-Нашчокін з палком мусілі ісці на злучэнне з Хаванскім.

Пры зацішшы на галоўным тэатры вайны партызаны працягвалі дзейнічаць. Таго году ідэя вызвалення настолькі ўмацавалася на акупаванай тэрыторыі, што ў шэрагу гарадоў дайшло да паўстання. Першымі ўзняліся жыхары Магілева. Хоць у горадзе стаяла моцная царская залога (каля 2 тысячаў чалавек)*, мяшчане, не баючыся здрады, папярэдне распрацавалі план паўстання, паводле якога ўсе гаспадары, у якіх стаялі па хатах маскоўскія ратнікі, мусілі абясшкодзіць іх зброю (дастаць крэмень ці як-небудзь папсаваць яе), і 10 лютага на заклік бурмістра Язэпа Левановіча напасці на непрыяцеля. Але калі 1 лютага на рынку царскія ваяўнікі пачалі зноў крыўдзіць і зневажаць магілеўскіх гандлярак, прагучаў умоўны кліч «Пара! Пара!» - і паўстанне пачалося раней за прызначаны тэрмін [7, т.2, с.ХVІІІ]. На дапамогу мяшчанам неўзабаве прыйшлі выпушчаныя з турмы ваеннапалонныя, і за некалькі гадзінаў напружанага бою была знішчаная практычна ўся маскоўская залога. Уцякло толькі некалькі чалавек, якія, дабегшы да Рослава, паведамілі, што «могилевские мещане... изменили... ратных людей в Могилеве всех порубили» [5, т.3, с.324]. Сямён Гарчакоў, Мацей Палуехтаў, стралецкі галава Сафон Чэкін ды колькі афіцэраў былі ўзятыя ў палон і перададзеныя рэгулярнаму войску Рэчы Паспалітай.

* Паводле іншых звестак - 7 тысячаў.

За гэты гераічны чын найбольш актыўныя ўдзельнікі паўстання атрымалі шляхецтва, а самому месту Магілеву была дадзена вялікая пячатка. Затое ў Маскве патрыярх Нікан пракляў магілеўцаў. Ім неаднойчы пагражала помста царскіх ваяўнікоў за лютаўскае паўстанне (асабліва ўлетку 1661 г., калі Магілеў штурмавалі маскоўскія аддзелы, якія падышлі ад Старога Быхава, ды ў чэрвені 1666 г., калі да горада падышоў з войскам Якаў Чаркаскі).

У Падняпроўі тады дзейнічалі палкоўнікі Самуль Кміціч і Гальяш Сурын. На прыклад Магілева крычаўцы таксама, ужо трэцім разам, расправіліся з непрыяцельскай залогай ды адкрылі браму сваім. Тое ж зрабіў Чачэрск. Мяшчане Дзісны два разы пісалі генералу артылерыі Мікалаю Юдзіцкаму ў Даўгінава, каб той прыйшоў да іх пад горад, і яны здадуць яму Дзісну, затым трэці раз пісалі пра тое ажно ў Пустаржэўскі ўезд, куды хадзілі харугвы Юдзіцкага, пакуль ён не з'явіўся пад Дзіснай і не прыняў горад з рук мяшчанаў [5, т.3, с.347, 365]. Летам кароль і вялікі князь асобнай граматай адзначыў гераізм дзісенцаў, якія «ўсіх маскоўскіх людзей, што ў Дзісне заставаліся, высеклі і замак ад непрыяцеля вызвалілі», і дараваў амністыю каменданту за ранейшую капітуляцыю перад царскім войскам.

Полацак таксама рыхтаваўся да паўстання. Увесну там пры невялікай колькасці жыхароў (да 3000 чалавек) канцэнтраваліся значныя сілы маскоўскага войска: толькі стральцоў 992, а ў дадатак - драгунскія і салдацкія палкі. Ваявода Вялікі-Гагін баяўся адыходу салдатаў і драгунаў, бо ад полацкіх мяшчанаў і шляхты чакаў «шатости», прасіў падмацаванняў. Палачане ў красавіку і сапраўды пісалі да вялікага гетмана Паўла Сапегі, каб ён толькі падышоў з харугвамі пад горад, «а яны Полацак яму здадуць» [5, т.3, с.365].