Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Вяртаючыся ў Польшчу, кароль затрымаўся ў Вільні, дзе ўжо завяршалася доўгая аблога замка. Невялікая царская залога ваяводы Данілы Мышэцкага зачынілася ў першакласнай віленскай фартэцыі і, адмаўляючыся ад капітуляцыі, проста зацягвала час. Пасля з'яўлення Яна Казіміра пад Вільняй сюды ж прывёў свой полк з Прусіі князь Багуслаў Радзівіл. Маскоўскім ратнікам, якія сядзелі за мурамі, былі прапанаваны выдатныя ўмовы здачы: кожны мог пайсці ў сваю дзяржаву, узяўшы з сабой грошы і маёмасць - хто сколькі панясе! Але Мышэцкі прасіў большага - дазволу прадаць увесь хлеб і соль, а пад вываз ягонай маёмасці падаць 300 фурманак! Вядома ж, ані канцлер Пац, ані падканцлер Нарушэвіч не пайшлі на гэта. Войска пачало рыхтавацца да штурму. Тады маскоўскія ратнікі, змовіўшыся, самі напалі на Мышэцкага і, звязаўшы ваяводу, капітулявалі. Над Мышэцкім быў наладжаны вайсковы суд. Пра жудасці, якія чыніў гэты маньяк пад час акупацыі Вільні, казалі сама неверагоднае. Калі адзін праваслаўны святар, пераканаўшыся, што ў абаронцаў няма ніякай магчымасці выстаяць, параіў ваяводу за лепшае здаць замак, той загадаў заладаваць папа ў марціру і са словамі «Ідзі цяпер да іх!» выбухнуў у бок непрыяцеля [32, s.160]. Шмат бязвіннай крыві праліў Мышэцкі, не шкадуючы ні старога, ні малога. Людзей загадваў на кол насаджваць, цяжарных жанчын - кручком пад рэбры падвешваць. На віленскім жа рынку, дзе тыран чыніў свае злачынствы, па прыгаворы суда Мышэцкаму і адсеклі галаву [76, s.133]. Катам быў нібыта ягоны ўласны кухар.

Маючы права вяртацца на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы, уся віленская залога, апрача 5 чалавек, дабраахвотна засталася служыць Рэчы Паспалітай.

Пасля перамогі пад Кушлікамі ды вызвалення Вільні з Беларусі прыйшла яшчэ адна радасная вестка - дабраахвотна здалася маскоўская залога ў Гомелі. Яшчэ раней захопнікі пакінулі Браслаў: на загад цара камендант горада Фёдараў забраў усе каштоўнасці і вывеў сваіх салдатаў ды рэйтараў у бяспечныя месцы, «а городы Бреславль и Кажно (Іказнь. - Г.С.) сжег без остатку» [5, т.3, с.560]. Вызваленне гэтых гарадоў і сталася, бадай, апошняй значнай падзеяй тае зімы. Вялікае Княства і Карона мусілі неяк развязаць праблему сканфедэраванага войска, чакалі чарговага сойма, а знясіленая Маскоўская дзяржава ўжо не магла праводзіць новых кампаніяў.

Вайна амаль спынілася. Па-ранейшаму дзейнічалі толькі партызаны ды паасобныя вайсковыя аддзелы, засланыя глыбей на акупаваныя землі. Так, у Падняпроўі, напрыклад, стаяў полк Гальяша Сурына, які складаўся з трох ротаў шляхты і васьмі ротаў узброеных сялянаў. Гэткія ж сілы дзейнічалі на поўначы Беларусі, пад Барысавам і ў іншых раёнах. Праўда, барацьба, якую яны вялі супраць непрыяцеля, была перманентнай і мела толькі лакальнае значэнне. Яшчэ ў лістападзе 1661 г. нейкія мабільныя фармаванні з Беларусі хадзілі ваяваць пад Апочку, а на вясну іх рэйды сягалі Вялікіх Лукаў. На Віцебшчыне другі год усё кантралявалі невялікія вайсковыя аддзелы і партызаны з мясцовых сялянаў. Віцебскі ваявода Мікіта Бабарыкін скардзіўся цару, што яны «стоят безвыходно и хлебом всем завладели» [11, с.138]. Вясной 1662 г. гэтымі ж сіламі пад Віцебскам быў разбіты значны маскоўскі пад'езд, які вёз хлебныя запасы з Полацка. А ў наступным годзе палачане і сяляне Полацкага павета разам з нейкім вайсковым аддзелам шматразова хадзілі супраць непрыяцеля на Невельшчыну [5, т.3, с.531].

Аднак царскія ваяводы валодалі тады яшчэ вялікімі абшарамі ў Беларусі. Іхнае войска засталося, прынамсі, у паветах Браслаўскім і Амсціслаўскім, часткова - у Аршанскім, Полацкім, Рэчыцкім і Мазырскім. Яны ўтрымлівалі яшчэ такую важную фартэцыю, як Стары Быхаў, у якім стаяла вялізная залога - больш за 2200 чалавек, а таксама Барысаў ды падзвінскія гарады - Віцебск і Полацак. Маскоўцы перайшлі да тактыкі выпаленай зямлі. Прыкладам, ваявода Пётра Далгарукі ў жніўні 1661 г. атрымаў загад пасылаць людзей пад Дуброўну, Воршу, Копысь, Шклоў, Магілеў ды Крычаў, каб «тех городов уезды повоевать и села и деревни пожечь». Ад ратнікаў патрабавалася забіраць усіх жыхароў, жывёлу і хлеб, а сена і салому - выпальваць. У такой мёртвай зоне не маглі б дзейнічаць ані партызаны, ані рэгулярнае войска. Па якім часе Далгарукі дакладаў цару аб спраўным выкананні загада: «Те де места все от твоих ратных людей по Днепру развоеваны и деревни вызжены, и жилецких людей отнюдь никого нет» [5, т.3, с.446-447]. Спусташаючы край, галодныя ваяўнікі «шчыравалі», бо здабытым і жывіліся. Іх не маглі стрымаць нават загады начальнікаў. Прыкладам, калі ваявода Талачанаў падышоў да Копысі, ён хацеў не штурмаваць, а падпаліць горад і дачакацца капітуляцыі, але ратнікі самі з крыкам кінуліся на штурм; сваіх паручнікаў, якія спрабавалі іх спыніць, пазабівалі, аднаго палкоўніка паранілі ў руку, другога - стукнулі цаглінай па галаве.