Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Усё гэта стварала надзвычай спрыяльныя ўмовы для Рэчы Паспалітай, каб нанесці вызначальныя ўдары і дамагчыся поўнага рэваншу. Аднак... войска заставалася некіроўнае. Праходзіў час - і разам з ім марнаваліся шанцы на перамогу.

Каб нарэшце неяк выплаціць войску шматгадовыя даўгі ды вярнуць яго ў нармальны баяздольны стан, у другой палове ліпеня 1662 г. у Вільні сабралася скарбава-вайсковая камісія. Двор Рэчы Паспалітай надта хацеў, каб дырэктарам камісіі стаў Вінцэнт Гасеўскі, які карыстаўся сімпатыямі канфедэратаў. Калі ў траўні палявы гетман наведаў Кобрынь, жамойцкая дывізія нават прапаноўвала абраць яго кіраўніком Братэрскага хаўрусу, але гэтага не магло дапусціць войска правага крыла і цвёрда выступіла супраць (гэта, дарэчы, аднавіла канфрантацыю паміж дывізіямі). Сапегу ўгаварылі не складаць канкурэнцыі палявому гетману, і камісія распачала паседжанні пад дырэктарствам Гасеўскага. Аднак ейную працу ўскладнялі сур'ёзныя непаразуменні паміж камісарамі і дэпутатамі ад канфедэратаў. Камісія практычна не прымала аніякіх радыкальных пастаноў. Тады прыхільнікі Сапегі накіравалі сваіх паслоў да вялікага гетмана з просьбай асабіста прыехаць у Вільню. Сапега з'явіўся ў сталіцы 31 жніўня і, хоць афіцыйна не браў удзелу ў паседжаннях, уплываў на працу камісіі праз сваіх людзей. У Кобрыні канфедэраты таксама захваляваліся. Тое, што адбывалася ў Вільні, іх усё больш непакоіла. Яны пісалі лісты Гасеўскаму як дырэктару камісіі, пасылалі сваіх дэпутатаў, патрабуючы неадкладнага развязання пытанняў аплаты, гарантыі іхніх правоў, востра ставілі пытанне аб дзейнасці манетных двароў: канфедэраты не верылі справаздачам Ціта Бараціні - арандатара Кракаўскай менніцы, сцвярджалі, што той адно абкрадае дзяржаву, і жадалі ўласнага кантролю, каб высветліць, куды і на што ідуць выбітыя ім мільёны шэлегаў [97, s.221]. Аднак віленская камісія па-ранейшаму не вырашала праблем канфедэратаў.

Тады сярод жаўнераў пачалі з'яўляцца падазрэнні, ці не праз Гасеўскага ўсё гэта чыніцца? Ці не мае на мэце сам дырэктар камісіі ліквідацыю Братэрскага хаўрусу, што і так быў раз'яднаны? Маршалак Жаромскі, які і раней вылучаўся сваёй памяркоўнасцю, цяпер проста раздражняў рашучых канфедэратаў. Асабліва непрыемным было ягонае сяброўства з Гасеўскім. Намеснік Жаромскага мазырскі маршалак Канстанцін Катоўскі займаў у дачыненні да ўладаў сама радыкальныя пазіцыі і баяўся, што згодніцтва Жаромскага прывядзе да здрады інтарэсаў хаўрусу.

Што да Гасеўскага, дык той сапраўды быў не тым, кім спачатку ўяўляла яго войска. Летам 1662 г. ён канчаткова вызначыў свае пазіцыі: стаў на бок двара, за добрую суму грошай аддаў сімпатыі прафранцузскай партыі. Цяпер у шчыльнай сувязі з канцлерам Крыштапам Пацам палявы гетман шукаў магчымасці, каб як найхутчэй і без асаблівага гвалту распусціць канфедэрацыю.

Войска выбухнула сляпым жаданнем помсты, калі 22 лістапада на вайсковай сесіі ў Волпе Катоўскі паказаў шыфраваны лічбамі ліст канцлера Паца, адрасаваны Гасеўскаму. Сумневы адразу адпалі - змова! Канфедэраты адразу ж выслалі да Вільні свой аддзел на чале з Хлявінскім і Навашынскім, якім было загадана схапіць Гасеўскага разам з ягоным хаўруснікам Жаромскім ды прывезці ў абоз для суда, а калі тыя не паддадуцца - забіць. Палявы гетман абвінавачваўся ў сама цяжкіх грахах. Жаўнеры, прыкладам, лічылі, што яшчэ пад час маскоўскага палону Гасеўскі змовіўся з царскім урадам аддаць у вечнае валоданне за добрыя грошы Смаленшчыну і Севершчыну, а Масква паабяцала за гэта паставіць яго ваяводам на тых землях. Хадзілі чуткі, што палявы гетман разам з каралём хацеў запрасіць у Беларусь шведаў, казакаў ды татараў, каб падпарадкаваць канфедэратаў сілай, а непакорных - пакараць смерцю. Быццам пацвярджалі існаванне змовы звесткі, што з пісьмовага дазволу Гасеўскага і Жаромскага па Дзвіне да Рыгі прайшлі стругі з маскоўскімі купцамі, а царскі дыпламат Нашчокін тым часам нібыта сустракаўся з каралём. Дзеля чаго? Ці не ў справе той змовы, якую пачаў плесці Вінцэнт Гасеўскі?

Раз'ятраныя жаўнеры праглі помсты. Конны аддзел паручнікаў Навашынскага і Хлявінскага - блізу 500 вершнікаў - з'явіўся ў сталіцы ўжо пад ноч на 25 лістапада. Даведаўшыся ад рэзідэнта вайсковых дэпутатаў камісіі палкоўніка панцырнай харугвы Невяроўскага, што Жаромскі ў кляштары кармелітаў, частка канфедэратаў паспяшалася туды. Воля ўсяго войска такая, запатрабавалі яны, каб маршалак прыехаў у абоз і зрабіў справаздачу. Жаромскі ўпарціўся, але мусіў ехаць. Па дарозе яго спачатку стукнулі абухам у лоб, а пасля каля Дубінак, недалёка ад Вільні, пасеклі шаблямі і кінулі, не дазваляючы хаваць, - «каб усім скарумпаваным быў страх» [76, s.178]. Уранку Хлявінскі, як добры знаёмы гетмана, без цяжкасцяў увайшоў у дом Гасеўскага і таксама давёў да ведама рашэнне войска - ехаць у абоз для адказу. Гетман спаслаўся на тое, што нядужы, і не хацеў пакідаць свайго пакою, але Хлявінскі ўльтыматыўна патрабаваў ехаць. Абараніць Гасеўскага не было каму: пяхота, правартаваўшы ўсю ноч, пайшла адпачываць. Каля 8 гадзінаў раніцы канфедэраты, пасадзіўшы гетмана ў карэту, пад канвоем ужо вывозілі яго з Вільні. 29 літапада канвой дасягнуў Волпы* і натоўп жаўнераў шчыльна абступіў карэту з асуджаным Гасеўскім. Проста ў вочы яму выгаворвалі абвінавачванні ў здрадзе Айчыне і войску, кідалі гідкія абразы, загадвалі рыхтавацца да смерці. На кучы камення Гасеўскага прымусілі спавядацца ксяндзу. Але раптам, асадзіўшы ксяндза, Навашынскі першым стрэліў у галаву гетману, калі той яшчэ маліўся. Пасля, як ён ужо зваліўся долу, пачалі страляць іншыя, ажно пакуль не знявечылі цела няшчаснага. Так загінуў герой шмат якіх бітваў, мужны і непахісны абаронца Айчыны, якому давялося перажыць больш чым трохгадовы маскоўскі палон, - загінуў як здраднік.