Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Тае ж восені моцна пацярпеў ад наезнікаў увесь Пінскі павет. Тураўскі і пінскі вуніяцкі біскуп Пахом Война-Аранскі жаліўся, што мала надзеі вярнуць некага да недапаленых халупаў. А праз год на Палессе ўварвалася вялікае войска маскоўскіх стральцоў і салдатаў*. У верасні яно паднялося на чаўнах з Кіева і спачатку заняло Тураў. Далей стольнік Дзмітры Валконскі павёў ратнікаў на Давыд-Гарадок, які пасля бою з маленькай залогаю таксама быў захоплены. Па Гарыні, Прыпяці, Вятліцы, а пасля сухазем'ем выйшлі да Століна, які, напаўшы, «у нішто абярнулі». Адтуль рушылі на Пінск. Ужо 3 кастрычніка 1655 г. з'явіліся ў вёсцы Церабні Пінскага павета, дзе прастаялі два дні, і 5 кастрычніка, высадзіўшыся на бераг каля Пінкавічаў, абрынуліся на Пінск. Невялікая пінская залога была разбітая за горадам і цяпер пераможцы на час зрабіліся яго поўнымі гаспадарамі. Паводле скаргі ацалелых пінчукоў, складзенай праз 10 дзён пасля гэтай падзеі, захопнікі «па-тыранску, па-разбойніцку як мужчын, так і самых кабет, і дзетак немалую колькасць рознымі нечуванымі мукамі мучылі і на смерць пазабівалі... усе скарбы, гатовыя сумы, розныя тавары, золата, срэбра, волава, медзь, званы касцёльныя і царкоўныя, рознае збожжа і ўсе хатнія набыткі дашчэнту выбраўшы, да байдаў і чаўноў панасілі і павазілі». Наезнікі прастаялі ў Пінску два дні, а 7 кастрычніка, адплываючы, запалілі горад [3, с.67]. Замак, будынкі, касцёлы і цэрквы, рынкавыя крамы - усё пагарэла. Як засведчыў генерал Ян Анкудоўскі ў акце ад 15 кастрычніка, у Пінску «толькі каміны ды печышчы стаяць».

* Як вынікае з заявы жыхароў Пінска ад 15 кастрычніка 1655 г., у гэтым войску разам з маскоўскімі ратнікамі былі ўкраінскія казакі, і налічвала яно не 700 (што сцвярджае А.Мальцаў), а некалькі тысячаў чалавек.

Вяртаючыся, войска Валконскага спустошыла вёску Церабень, дзе царскія ратнікі нават царкву абадралі, пахапалі званы, абразы і кнігі, затым - Крывічы, Плашчова і Стахава таксама рабавалі як маглі, хаты палілі, а кароў рэзалі, складвалі ў чаўны і адплывалі да Кіева.

Апошняя на той год значная аперацыя маскоўскага войска ў межах Беларусі была праведзеная позна ўвосень на Берасцейшчыне. Яшчэ ў жніўні, пасля захопу Вільні, цар загадаў ваяводу Шарамецеву прывесці туды на зіму сваю армію - больш за 7 тысячаў ратнікаў. Пакідаючы Вільню, ён перадаў агульнае камандаванне палкамі і гарнізонамі ваяводу Сямёну Ўрусаву [54, с.105]. І вось на пачатку лістапада корпус з некалькіх тысячаў чалавек на чале з Урусавым і Барацінскім выйшаў з Коўні на поўдзень з мэтай авалодаць Берасцем. Па дарозе пад Белымі Пяскамі яны разбілі частку палка Жыгімонта Слушкі. Далей пайшлі падзяліўшыся: меншыя сілы - праз Адэльск, Крынкі - да Заблудава, а галоўныя рушылі праз Нараў і Орлю, мінулі Высокае і 23 лістапада з'явіліся каля ракі Лясной за некалькі кіламетраў ад Берасця [89, s.72]. Тут іх сустрэлі жаўнеры Паўла Сапегі, якія спрабавалі абараніць мост і грэблі цераз Лясную, але не вытрымалі і адступілі. Калі ж маскоўскае войска пераправілася на другі бераг ракі, дык было моцна пабітае недалёка ад Берасця і, уцёкшы назад за Лясную, пачало адступаць. Тады Сапега абышоў непрыяцеля ды перакрыў яму дарогу. Апошнімі днямі лістапада адбылася бітва, якая, паводле звестак маскоўскіх ваяводаў, скончылася іхнай перамогай. Тым не менш левае крыло войска Ўрусава было разбітае, а сам ён са штандарам ратаваўся ўцёкамі. Пасля гэтай бітвы Ўрусаў і Барацінскі адступалі па цяжкой дарозе праз Белавежскую пушчу. Каля Новага Двара пры выхадзе з пушчы нейкую частку іх войска яшчэ разбіла лідская, ваўкавыская і гарадзенская шляхта на чале з Янам Кунцэвічам, берасцейскім ваяводам. Пабітыя царскія палкі пайшлі на Слонім і адтуль вярнуліся ў Вільню.

Гэтым скончыліся ў Беларусі ваенныя дзеянні першага этапу вайны. Нібыта ўжо падпісаўшы прымальныя ўмовы замірэння, абодва бакі надалей устрымліваліся ад мілітарных акцыяў. Адзін - амаль што перамогшы, другі - амаль канчаткова зможаны. З вялікіх гарадоў Беларусі вольнымі заставаліся Берасце, Слуцак ды спустошаныя Пінск, Мазыр...

...Да таго дайшла Айчына наша,

што ратуючыся загіне.

...На вечный покой и мир меж великими и славными

народы Польским, Литовским и Московским.

Два гады вайны, на працягу якіх Вялікае Княства фактычна адно супрацьстаяла інтэрвенцыі магутнага ўсходняга суседа, прывялі дзяржаву да краю бездані. У Кароне Польскай пасля цяжкіх паразаў ад шведаў (29 верасня пад Гарадком, 30 верасня пад Новым Дваром і 3 кастрычніка каля Войніча), пасля капітуляцыі Варшавы і Кракава ды ад'езду караля Яна Казіміра ў Сілезію дзяржава і войска былі канчаткова разваленыя. Здавалася, гэта канец Рэчы Паспалітай. Эўрапейскія дзяржавы не збіраліся ўмешвацца ў развіццё падзеяў на абшарах паміж Смаленскам і Віслай. Данія яшчэ не акрыяла ад паразы 1645 г., калі яна, разгромленая шведамі, страціла свае землі. Нямеччына таксама загойвала раны Трыццацігадовай вайны. Англія сама спачувала пратэстанцкай Швецыі ды рыхтавалася да вайны з Гішпаніяй, а Францыя выконвала ранейшую дамову аб саюзе са Швецыяй.