Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Віцебскі ваявода Павел Сапега, які раней у віхуры драматычных падзеяў нават не заўважаўся, з восені 1655 г. стаў пераймаць ролю галоўнага начальніка над рэшткамі арміі Вялікага Княства Літоўскага. Ягоную ўладу добраахвотна прызналі канфедэраты, якія кінулі Януша Радзівіла. Да яго ж хутка пачалі сыходзіцца і дробныя вайсковыя аддзелы, параскіданыя па абшарах краіны. Неўзабаве тут, у Берасцейскім ваяводстве, сабраліся харугвы самога Сапегі, Гасеўскага, Жаромскага, Кміціча, Ліпніцкага, Паца, Юдзіцкага ды іншых палкоўнікаў - агулам блізу 6 тысячаў. Зімою сюды ж прыйшоў з войскам і палявы пісар Аляксандр Палубінскі. Праўда, уся гэтая сіла фактычна бяздзейнічала, бо Павел Сапега чакаў, вагаўся. Ён перамаўляў адначасова і з кароннымі гетманамі, і з маскоўскімі ваяводамі, і са шведамі, якія дамагаліся ягонага пераходу на бок Швецыі. Пры канцы 1655 г. Сапега паспеў-такі напісаць каралю Карлу Х Густаву, што і ён згаджаецца на шведскую пратэкцыю, аднак пасля гэтага захоўваў адданасць каралю.

Тым часам Януш Радзівіл афіцыйна ўсё яшчэ лічыўся вялікім гетманам. 17 снежня 1655 г. ён з невялікай сілай закрыўся ў галоўнай цвердзі Падляшша - Тыкоціне, размешчаным на Варшаўска-Віленскім тракце. Сваю жонку з дачкой папярэдне адправіў у Прусію пад апеку курфюрста брандэнбургскага, а сам, безнадзейна хворы і духова прыгнечаны, ужо не бачыў магчымасці і сэнсу ратавацца. Тыкоцінскі замак неўзабаве быў абложаны войскам Сапегі, які лічыў Радзівіла сваім асабістым супернікам. Тут, у аблозе, 31 снежня 1655 г., абвешчаны ворагам Айчыны, самотна памёр вялікі гетман*. Нядоўга пасля яго праіснавала вунія Вялікага Княства са Швецыяй. Шведы мала лічыліся з умовамі Кейданскага пагаднення, брутальна абыходзіліся з насельніцтвам падкантрольнай ім тэрыторыі, чым выклікалі паўстанне на Жамойці, якое пачалося ў красавіку 1656 г. Шведская адміністрацыя і войска адышлі ў Інфлянты. Так Кейданскае пагадненне і страціла сілу [67, с.78].

* Цела ягонае толькі ў 1657 г., пасля захопу Тыкоціна Сапегам, было вывезена і пахавана ў Сяльцы на Берасцейшчыне. І ажно пасля вайны Януша Радзівіла як належыць перазахавалі ў кальвінскім зборы ў Кейданах.

А залога Тыкоціна і па смерці вялікага гетмана не жадала паддавацца. Кароль загадаў Сапегу сілай авалодаць замкам. Па якім часе частка абаронцаў перайшла на бок караля, але тысяча радзівілаўскіх пяхотнікаў яшчэ доўга ўтрымлівала фартэцыю [89, s.85].

На дапамогу Тыкоціну ў лютым паспяшаўся князь Багуслаў Радзівіл. Прасіў даць яму колькі шведскіх аддзелаў, але не дачакаўся іх і рушыў толькі са сваімі сіламі - драгунамі і пяхотай. Пад Гарадком пераправіўся цераз Буг і раптоўна з'явіўся каля Драгічына, дзе стаяла 9 харугваў конніцы Вялікага Княства. Але апошнія не прынялі бітвы і схаваліся ў горадзе. Тады Радзівіл імкліва пайшоў проста на Тыкоцін. Па дарозе ў Высокім разграміў казацкую харугву Палубінскага. Пры набліжэнні Радзівіла да Тыкоціна Сапега зняў аблогу і адступіў. Багуслаў увайшоў у фартэцыю, умацаваў залогу і рушыў далей, ізноў разбіваючы па дарозе харугвы Рэчы Паспалітай [95, s.105]. Гэты рэйд невялікага корпуса князя Радзівіла быў праведзены настолькі імкліва і з такім тактычным майстэрствам, што намнога большыя, але раскіданыя на Падляшшы сілы анічым не змаглі яму перашкодзіць.

Пакуль групоўка Паўла Сапегі стаяла на Падляшшы і Берасцейшчыне, Ян Казімір пасылаў яму загады з патрабаваннем ісці да Сандаміра і ваяваць супраць шведаў разам з ваяводам Стэфанам Чарнецкім. Аднак Сапега, памарудзіўшы, накіраваў туды толькі 2 тысячы на чале з Палубінскім. Дзесьці ў сярэдзіне лютага 1656 г. Сапега быў афіцыйна прызначаны вялікім гетманам і атрымаў Віленскае ваяводства, а ўвесну ён ужо павёў асноўныя сілы ў Польшчу на дапамогу каралеўскай арміі. Цяпер войска Вялікага Княства доўгі час разам з палякамі ваявала супраць шведаў далёка ад сваіх межаў.

Умяшанне маладога Карла Густава ў вайну выклікала абвастрэнне супярэчнасцяў паміж Маскоўскай дзяржавай і Швецыяй. Хоць раней яны доўгі час разам выступалі супраць Рэчы Паспалітай, цяпер антаганізм настолькі ўзмацніўся, што ўзброены канфлікт здаваўся непазбежны. Паслы па-ранейшаму пераконвалі адзін аднаго ў дружалюбнасці сваіх дзяржаваў, а ўзапраўды ўсёй хадой ішла падрыхтоўка да вайны. Шведскі кароль ад пачатку 1656 г., мабілізуючы сілы, шукаў трывалага хаўрусу з мажнаўладцамі Кароны і Вялікага Княства Літоўскага. Арыстакратыі Княства ён абяцаў вярнуць захопленыя царом землі, «адабраць Смаленск да апошняга каменя». Яшчэ актыўней рыхтавалася Маскоўшчына. Цар нават войска перагрупаваў. Галоўным ваяводам паўночнае арміі, якая мусіла наступаць на Інфлянты і Карэлію, быў прызначаны князь Трубяцкой. Цэнтральная армія Чаркаскага, згодна з планам, праз Віцебск і Полацак мусіла пайсці на Дынабург, а адтуль - на Рыгу. Апорнымі базамі зноў сталі Пскоў і Ноўгарад. Цяпер сюды няспынна прыходзілі абозы з боезапаса і і харчам, сабранымі ажно ў Сібіры. Далёка за Масквой на вялікіх рэках будаваліся сотні чаўноў і пераганяліся на захад...