Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Каб стварыць антышведскі блок, Аляксей Міхайлавіч яшчэ ў сакавіку выправіў стольніка Данілу Мышэцкага ў Данію з мэтаю настроіць караля Фрыдрыха ІІІ супраць Швецыі. Чаго толькі не гаварыў маскоўскі пасол, каб пераканаць дацкага манарха: і што таму цяпер проста неабходна злучыцца з царом і выступіць супраць Карла Густава, і што шведы толькі выдаюць сябе за хаўруснікаў, а на справе спяшаюцца захапіць як найбольшую тэрыторыю, і што яны перапісваюцца з Хмяльніцкім ды Залатарэнкам, клічуць казакаў далучыцца да іх, а Вялікаму Княству Літоўскаму абяцаюць вярнуць усе страчаныя землі, ды што наогул шведы імкнуцца да манапольнага валодання Варажскім морам. Аднак жаданага выніку Мышэцкі так і не дамогся.

17 траўня 1656 г. цар абвясціў, што мір парушаны шведамі ды што ён выступае «на недруга своего на шведского короля мстить неправды его». Вялізнае войска на чале з Пятром Пацёмкіным выступіла ў кірунку да Фінскае затокі. Крыху пазней патрыярх Нікан паведаміў цару, што да Пацёмкіна высланы данскія казакі, якіх ён блаславіў ісці на Стакгольм ды іншыя шведскія гарады [64, т.10, с.632]. Сам Аляксей Міхайлавіч 15 ліпеня выйшаў з галоўнымі сіламі з Полацка на Інфлянты. Сваім ваяводам ён загадаў: «Которые уезды в Ливонии добровольно в подданство не учинятся, те места ратным людем без остатку... разорять». Тыя запэўнілі манарха, што «ратные люди, слыша такой указ, не оставят живущему нигде места».

Войска Пацёмкіна хутка ўвайшло ў раёны Кексгольма і Нотэбурга, аблажыла апошні, але сустрэла моцны адпор. З гарадоў у першыя дні жніўня быў захоплены Дынабург. Абаронцаў на верхнім замку бязлітасна пасеклі і паставілі там сваю залогу. Цар даў старажытнаму гораду новую назву - Барыса-Глебаў. Частка палкоў занялася Дэрптам (Тарту), Нэўгаўзэнам, іншыя ж з царом па Дзвіне пайшлі на Рыгу. Неўзабаве быў захоплены Кокенгаўзэн (Кокнэсэ), названы Царэвічам-Дзмітрам, а 23 жніўня ваяводы ўжо падышлі да Рыгі і аблажылі яе.

Шэсць магутных батарэяў інтэнсіўна абстрэльвалі цвердзь, у якой закрыўся рыжскі губернатар граф Магнус Дэлягардзі. Абаронцы, а іх было не больш за 6 тысячаў, пастанавілі лепей памерці да аднаго, чым паддацца маскоўскаму ўладару. Час ад часу яны рабілі ўдалыя вылазкі. Праўда, пры адной з такіх аперацыяў у палон трапіў граф Турн. Забіўшы яго, маскоўскія ваяўнікі насадзілі галаву графа на вілы і тры дні паказвалі абаронцам [98, s.166-167]. Тады Магнус Дэлягардзі сам з часткаю залогі ўначы раптоўна выйшаў за муры і напаў на непрыяцельскі лагер. Панёсшы вялікія страты, застаўшыся амаль без пораху (яго знішчылі рыжане пад час вылазкі), ашаломленае маскоўскае войска было не ў стане працягваць барацьбу за Рыгу. Неўзабаве цар зняў аблогу ды загадаў ваяводам адступіць на акупаваную Беларусь да Полацка. Наладаваўшы чаўны нарабаваным, маскоўцы паспешліва адплывалі ад страшнага места, мацюкаючыся ды клянучы Рыгу [18, с.242].

Гэтым і скончылася першая кампанія Маскоўскае дзяржавы ў вайне са Швецыяй. Мэтаў сваіх царскі ўрад не дасягнуў ані блізка. Так, з шасці галоўных шведскіх фартэцыяў - Рыгі, Кексгольма, Нотэрбурга, Дынабурга, Дэрпта і Кокенгаўзэна - былі захопленыя толькі тры апошнія. Насельніцтва Інфлянтаў, пасля таго як маскоўскія ратнікі «крестьян посекли и деревни пожгли», не прымала царскага падданства, а, наадварот, уцякала ды паўставала на барацьбу.

Так усходні агрэсар надоўга ўцягнуўся ва ўзброены канфлікт з паўночным супернікам. Канфлікт, які істотна змяніў расстаноўку сілаў ва Ўсходняй Эўропе і наступствы якога ўрэшце сталі ці не вызначальнымі для зыходу той страшнай вайны на землях Вялікага Княства Літоўскага.

Яшчэ на пачатку 1656 г. урадавыя колы Рэчы Паспалітай распрацавалі праграму выратавання дзяржавы. Сярод іншага планавалася паслабіць пазіцыі шведаў, схіліць на свой бок брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма, пасварыць з Масквой казакаў, дамагчыся дапамогі ад крымскага хана, знейтралізаваць трансільванскага князя Георга Ракочы і, што было асабліва важна, падпісаць мір з Аляксеем Міхайлавічам. У справе апошняга кароль Ян Казімір заручыўся пасярэдніцтвам цэзара Фердынанда ІІІ. Аўстрыйскія паслы Алегрэці і Лорбах браліся дапамагчы памірыць дзве адвеку варагуючыя краіны.

Масква была таксама зацікаўленая ў тым, каб хутчэй памірыцца (часова, вядома ж) з Рэччу Паспалітай. Гэтага вымагаў канфлікт са шведамі ды жаданне апярэдзіць утварэнне польска-шведскага блоку. Вясною 1656 г. з Масквы да караля Яна Казіміра ездзіў страпчы Хведар Зыкаў з царскай граматай, у якой была прапанова памірыцца ды разам выступіць супраць Швецыі. Кароль ахвотна падтрымаў маскоўскую ініцыятыву.