Генадзь Сагановiч - Невядомая вайна - 1654-1667

Падзея была сапраўды незвычайная. Упершыню за стагоддзі варажнечы дайшло да ваеннага блока паміж Масквой і Варшавай. Антышведскі альянс пачаў адчувальна ўплываць на ход вайны. Аднак нельга перабольшваць значэнне Віленскай дамовы. Яна ўсё ж была вымушаным крокам. Замірэнне выйшла нетрывалае, кароткачасовае. Рэч Паспалітая працягвала шукаць новых хаўруснікаў. Тое ж рабілі царскія дыпламаты.

Віленская дамова выклікала шырокую палітычную дыскусію ў краіне. Шматлікія мемуары і лісты таго часу сведчылі як аб прыхільніках збліжэння з царом (асабліва ў Вялікім Княстве Літоўскім, найбольш спустошаным, дзе хацелі любым коштам перапыніць вайну), гэтак і аб яго перакананых праціўніках. Апошнія сцвярджалі, лепей было памірыцца са шведамі ці з казакамі, чымся з Масквой. Адзін магнат папярэджваў, што «Маскалі аб пасадзе не надта і рупяцца, ім галоўнае - большая частка Літвы ды Ўкраіны» [39, с.43].

Тым часам яшчэ настойлівей узяліся шукаць хаўруснікаў шведы. Атрымалася так, што якраз гэтая праблема займала тады і ўкраінскага гетмана Багдана Хмяльніцкага, усё больш не задаволенага маскоўскім царом. Яго асабліва абурала тое, што Аляксей Міхайлавіч вёў вайну толькі паводле свайго плана, абраўшы галоўным тэатрам ваенных дзеянняў Беларусь. А Беларусь жа вабіла і ўкраінскага гетмана, які задумаў будаваць казацкую дзяржаву ў межах былой Кіеўскай Русі. Пасля таго як цар, захапіўшы Вільню, прадэманстраваў, што і гэтыя землі адназначна лічыць сваёй вотчынай, стасункі Хмяльніцкага з Масквой сталі яшчэ больш напружаныя. Такія ж настроі мела казацкая старшына.

Паставіўшы за мэту раскалоць хаўрус украінскіх казакаў з Масквою, Карл Густаў лёгка дамогся кантакту з Хмяльніцкім. У студзені 1655 г. ён са Стакгольма дзякаваў Івану Выгоўскаму за дапамогу ў справе ўсталявання сяброўскіх дачыненняў з Запарожскім войскам. А ў кастрычніку таго ж года Хмяльніцкі ўжо даў інструкцыю грэцкаму абату Даніілу, накіраванаму на перамовы са шведскім каралём, у якой, у прыватнасці, тлумачыў, што пад час дзеянняў на Альбоўшчыне ўвосень 1655 г., калі ягоныя казакі супольна з маскоўскім войскам хадзілі на заходнеўкраінскія і польскія землі, кіраваўся першай мэтай - «каб хутчэй зблізіцца і злучыцца з войскам найяснейшага караля шведскага, другой - каб не дапускаць у крэпасці маскоўскіх гарнізонаў», а таксама шматзначна абяцаў, што «калі масквіцяне без справядлівай прычыны не перастануць дзейнічаць супраць Вашай Вялікасці, дык мы абяцаем быць на Вашым каралеўскім баку» [8, с.90-92].

Казацкая старшына ўсё актыўней дамагалася альянсу са шведамі, што не магло не здзіўляць Карла Густава, які не ўяўляў, да чаго ж тая ўрэшце імкнецца. У жніўні 1656 г. пад Закрочынам абат Данііл чарговы раз спаткаўся з каралём Швецыі. Казакі прапаноўвалі сяброўства, вайсковую падмогу супраць Польшчы, а самі хацелі «всю Русь до Вислы» і прасілі прыслаць пасольства для перамоваў. Праз які месяц да Хмяльніцкага нарэшце выехалі паслы Карла Густава з тым, каб падпісаць ваеннае пагадненне з казакамі. Магчыма, шведскага караля прыспешвалі весткі пра тое, што арыстакратыя Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай больш хілілася да блоку з царом, чымся з ім, а таксама інфармацыя пра ўжо распачатыя перамовы Аляксея Міхайлавіча з каралём Янам Казімірам.

Пасля Залатарэнкі камандаванне казацкім войскам пад Старым Быхавам пераняў палкоўнік Іван Нячай, які адразу ж заканфліктаваў з царскімі ваяводамі. Калі адзін з іх хацеў адабраць у яго Чавусы, Нячай рэзка запратэставаў ды заявіў, што будзе абараняцца з усім войскам і артылерыяй. Багдан Хмяльніцкі прыслаў Нячаю грамату з загадам паўсюль, дзе раней стаялі казакі, ізноў ставіць казацкія залогі, а маскоўскіх ратнікаў выганяць. Абаронцам Старога Быхава ён напісаў, каб не здаваліся цару, а лепей паддаліся казацкаму войску*. Іван Нячай называў сябе «палкоўнікам беларускім» і актыўна дамагаўся рэальнага кантролю над абшарамі беларускага Падняпроўя. Ён значна пашырыў тэрыторыю свайго палка, які складаўся цяпер з 19 сотняў. Сотні мелі ўжо не гарнізонны, а тэрытарыяльны характар. Увесь Крычаўскі павет таксама належаў Нежынскаму палку. У казакі набіралі ахвотнікаў, але большасць запісвалі ў сотні сілай. На Нячая паступалі скаргі, што ён гвалтам пераводзіць у казакі «пашенных крестьян», часам цэлымі вёскамі, што ягоныя казакі здзекуюцца са шляхты - каталіцкай і праваслаўнай, а таксама з сялянаў і мяшчанаў [60, с.167].

* Так яно і выйшла. Пакуль зімою пад горадам стаялі не толькі казакі, але і войска Івана Хаванскага, старабыхаўцы мужна бараніліся, адбіваючы ўсе прыступы. Ім удалося нават захапіць у палон нямала казакаў. Калі ж пад горадам застаўся адзін Нячай, увесну 1657 г. Стары Быхаў, вытрымаўшы два з паловаю гады гераічнай абароны, урэшце адчыніў свае брамы. Украінскі гетман адзначыў тады, што шляхта, мяшчане і ўсе жыхары Старога Быхава «паддаліся пад уладу і пратэкцыю нашу і прысягу выканалі нам...» Даверыўшыся казакам-хаўруснікам, фартэцыя засталася, такім чынам, непераможанай.